The Romanticism of the Land of Passages. Envisioning Territorial History of Literature

Tytułowa „ziemia przechodów” jest mikrocytatem z emigracyjnego dzieła Maurycego Mochnackiego Powstanie narodu polskiego w roku 1830 i 1831 (1834). Dzieło to stanowi autorskie podsumowanie krótkiej historii Królestwa Polskiego – tworu państwowego, który powołano do istnienia na kongresie wiedeńskim w 1815 roku jako element nowego ładu w Europie, zaprowadzanego po dwudziestu latach wojen. Metafora „ziemi przechodów” wiąże się z doświadczeniem zachwiania poczucia bezpieczeństwa wobec zmienności i arbitralności porządku politycznego i strategii władzy, woluntaryzmu prawnego, rozpadu tradycyjnych struktur społecznych, przymusu migracyjnego, ale też zamętu w dziedzinie idei, postaw etycznych, zachowań w życiu publicznym i prywatnym. W pierwszej połowie XIX wieku, którego początkowe dekady upłynęły pod znakiem wojen napoleońskich, zmian granic, tworzenia i unicestwiania państw, doświadczenie to miało szeroki zasięg „geopolityczny” i społeczny. Jednakże Mochnacki odnosi je przede wszystkim do Królestwa kongresowego. Literatura tworzona przez autorów wywodzących się z „kongresowej Polski” bądź tu publikowana, a dalej odnosząca się tematycznie do Królestwa stanowi również centrum książki Romantyzm „ziemi przechodów”. Próby terytorialnej historii literatury. Uprzywilejowanie Królestwa wynika stąd, że obraz polskiego romantyzmu został w badaniach zdominowany przez refleksję nad romantyzmem kresowo-emigracyjnym. Za mało natomiast pisano o swoistości romantyzmu warszawskiego czy też „koronnego” w zestawieniu z wileńskim oraz emigracyjnym. Tylko ten pierwszy bowiem kształtował się w realiach nowoczesnego państwa narodowego, jakim w założeniach miało być Królestwo Polskie (konstytucja, Kodeks Napoleona, zróżnicowana prasa). Obrana perspektywa silnie wiąże literaturę z wieloaspektowo traktowanym kontekstem geograficzno-historycznym, nie tylko politycznym, ale także środowiskowym i społecznym w ogólniejszym rozumieniu. Propozycja metodologiczna „terytorialnej historii literatury” spaja zjawiska literackie z konkretnym terytorium, które bynajmniej nie stanowi stabilnego gruntu dla procesów tworzenia i upowszechniania literatury rozumianej jako historia idei artykułowanej, wręcz przeciwnie, generuje obfitość krążących w obiegu wyobrażeń geograficzno-politycznych, prawnych, tożsamościowo-identyfikacyjnych. Inspiracje do takiego ujęcia pochodzą z pism Mochnackiego, ale też Bronisława Chlebowskiego, a także z lektur nanoszonych falami zwrotów metodologicznych we współczesnym literaturoznawstwie. Najogólniej rzecz ujmując, centralna kategoria „ziemi przechodów” wpisuje się oczywiście w tendencje badawcze kojarzone ze zwrotem przestrzennym. Kategorię „ziemi przechodów” należy rozumieć jako uzewnętrzniony poprzez literaturę sygnał zaburzenia tradycyjnych relacji człowieka z miejscem i konstruowania nowych odniesień (np. mała ojczyzna poety). Książka stanowi kontynuację rozprawy Galeria ojców. Autorytet publiczny w literaturze polskiej lat 1800-1861 (Białystok 2009). Odnosi się, jak poprzedniczka, do literatury pierwszej połowy XIX wieku. O ile jednak w tamtej chodziło głównie o teksty współtworzące ówcześnie domenę publiczną w Królestwie Polskim i po trosze na emigracji, tym razem więcej miejsca poświęcono tekstom, które nie ukazały się w „swoim” czasie, nie zostały opublikowane bądź nie udało się autorom ich ukończyć, wskutek czego zaistniały w obiegu czytelniczym połowicznie (np. Rozbiór krytyczny zasad historii początkowej wszystkich ludów Hugona Kołłątaja, Podróże historyczne po ziemiach polskich Juliana Ursyna Niemcewicza, Horsztyński Juliusza Slowackiego). Albo też zostały poddane przez autora późniejszej korekcie, co zmieniło ich sens (Nie-Boska komedia Zygmunta Krasińskiego). Te niedomknięte utwory otwierają szerszy przystęp do badań nad romantyzmem ziemi przechodów, stanowią bowiem zarazem jego świadectwo, jak i produkt. Zarysowany wyżej sposób podejścia do literatury wchodzi w dialog z tradycją badań nad literaturą późnego oświecenia i romantyzmu, dając możliwość reinterpretacji zagadnień dobrze już osadzonych w historii literatury polskiej (np. regionalizm romantyczny, katastrofizm romantyczny). Pozwala też wyeksponować pulę tematów mniej zagospodarowanych (np. tematy prawnicze w literaturze). Tytułowa „ziemia przechodów”, która zakłada umowność wszelkich granic, uprawnia ich przekraczanie także w odniesieniu do literatury, rozumianej tutaj jako piśmiennictwo zgodnie z uzusem obowiązującym w pierwszej połowie XIX wieku. W autorskim polu zainteresowań znalazły się więc między innymi teksty naukowe z dziedziny tzw. historii naturalnej (przyrodoznawstwa), historii prawa, „statystyki”, „krajopisarstwa”. Zastosowano wobec nich analogiczne procedury interpretacyjne jak wobec tekstów stricte literackich. Nie respektuje się też w książce granicy między literaturą oświeceniową a romantyczną. „Ziemia przechodów” stanowiła negatywny punkt odniesienia zarówno dla pisarzy formacji oświeceniowej, jak i romantyków. Jednym i drugim dostarczała impulsów do snucia rozmaitych koncepcji: naturalistycznych i historiozoficznych, katastroficznych i konstruktywistycznych, retrospektywnych i prospektywnych. Książka składa się z trzech części. Pierwsza – Terytoria – toczy się wokół wyobrażeń przestrzennych państwa już nieistniejącego oraz projektowanego, a także odniesień do efemeryd państwopodobnych – Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego jako ramowych kontekstów podejmowanych ówcześnie działań twórczych. W części drugiej – „Życie prawne narodowe” – literatura pierwszej połowy XIX wieku została oświetlona pod kątem problematyki prawnej, istotnej ze względu na eksperymenty w tej dziedzinie podejmowane w całej Europie napoleońskiej i pokongresowej z przyległościami. W trzeciej części – Przechody i migracje – analiza dotyczy wybranych wątków piśmiennictwa pierwszej połowy XIX wieku, które stanowią efekt problematyzacji zagadnień mieszczących się w polu tematycznym wojny bądź wywołanych sytuacją wychodźstwa.Projekt finansowany w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą „Regionalna Inicjatywa Doskonałości” na lata 2019-2022 nr projektu 009/RID/2018/19e.dabrowicz@uwb.edu.plUniwersytet w Białymstoku[b.a.], Dzień 29 listopada, „Pamiętnik Emigracji” 1832, cz. 2: Władysław III, (z 5 XII 1832).[b.a.], Posiedzenia akademickie Uniwersytetu Imperatorskiego wileńskiego, „Dziennik Wileński” 1815, t. 1, nr 1.[b.a.], Wstęp do dziennika z opisaniem położenia geograficznego i temperatury miasta Wilna, „Dziennik Wileński” 1815, t. 1, nr 1.[b.t.], „Orzeł Biały” 1819, t. 3, nr 1.[Georges-Louis Leclerc, Comte de Buff on] Epoki natury przez pana Buffon, Warszawa 1786.[Jean Baptiste Racine] Pana Rassyna z francuskiego tłumaczone przez księdza Staszica, Warszawa 1779.[ Uwarow Siergiej] Mowa Prezesa Cesarskiej Akademii Nauk, Sergiusza Uwarowa Kuratora Petersburskiego Obwodu Oświaty na uroczystym zgromadzeniu głównym Instytutu Pedagogicznego 22. Marca 1818 w Petersburgu, przeł. J.H., „Pamiętnik Warszawski” 1820, t. 17.„Powstanie na Wołyniu”, dziełko pułkownika Karola Różyckiego, „Pamiętnik Emigracji” 1832-1833, cz. 2: Mieczysław III, (z 1 XI 1832).Abramowska Janina, „Bajki i przypowieści” Krasickiego, czyli krytyka sztuki sądzenia, „Pamiętnik Literacki” 1972, z 1.Akt założenia Towarzystwa Demokratycznego Polskiego, w: Polska myśl polityczna XIX wieku. Wybór tekstów źródłowych z komentarzem, oprac. Jerzy Juchnowski, Wojciech Kalicki, Janusz Tomaszewski, Uniwersytet Wrocławski, Wrocław 1999.Aleksandravicius Egidijus, Kulakauskas Antanas, Pod władzą carów, przeł. Beata Kalęba, Universitas, Kraków 2003.Woronicz Jan Paweł, Świątynia Sybilli: poema historyczne w IV pieśniach, w: tegoż, Pisma wybrane, oprac. Małgorzata Nesteruk i Zofi a Rejman, OPEN, Warszawa 1993.Wójcicki Jacek, Voltaire, «Poème sur le désastre de Lisbonne, Poema o zapadnieniu Lizbony», Muzeum Stanisława Staszica, Piła 2003.Wrotnowski Feliks, „Pamiętniki o powstaniu Litwy i ziem ruskich”, przez …, „Pamiętnik Emigracji”, 16 czerwca 1833, w: Zbigniew Przychodniak, Walka o rząd dusz. Studia o literaturze i polityce wielkiej emigracji, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2001.Wyrwicz Karol, Geografi a powszechna czasów teraźniejszych, Warszawa 1773.Zaleski Bronisław, Zniesienie poddaństwa na Litwie, Paryż 1868.Kizwalter Tomasz, Uniwersytety europejskie w XIX w., w: Dzieje Uniwersytetu Warszawskiego 1816-1915: Monumenta Universitatis Varsoviensis, Tomasz Kizwalter, red. nauk. Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2016.Zarębina Maria, Poeta wśród prawników. O „Panu Tadeuszu” inaczej, Kraków 1999.Zarys dziejów Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego, Grażyna Bałtruszajtys, red. nauk., (2008), wyd. 2, Warszawa 2016.Zawadzka Danuta, Lelewel i Mickiewicz. Paralela, Uniwersytet w Białymstoku, Białystok 2013.Mnemonika i pamięć kulturowa epok dawnych, Marek Prejs, Aleksandra Jakóbczyk-Gola, red., Neriton, Warszawa 2013.Sądy współczesnych o twórczości Słowackiego (1826-1862), oprac. Bogdan Zakrzewski, Kazimierz Pecold, Artur Ciemnoczołowski, Zakład Narodowy imienia Ossolińskich – Wydawnictwo Wrocław – Warszawa – Kraków 1963.Brodziński, Kazimierz Poezje, oprac. Czesław Zgorzelski, Zakład Narodowy im. Ossolińskich — Wydawnictwo, Wrocław 1959.Zbiór pamiętników historycznych o dawnej Polszcze, Niemcewicz Julian Ursyn, wyd., Puławy 1830.Zbiór pism tyczących się powstania Królestwa Polskiego 1812, nr 1.Zgorzelski Czesław, Uwagi edytorskie i odmiany tekstu, w: Adam Mickiewicz, Dzieła wszystkie, t. 1, cz. 3: Wiersze 1829-1855, oprac. Czesław Zgorzelski, Zakład Narodowy im. Ossolińskich — Wydawnictwo, Wrocław – Warszawa – Kraków 1981.Zychowicz Piotr, Obłęd ‚44. Czyli jak Polacy zrobili prezent Stalinowi, wywołując powstanie warszawskie, Rebis, Poznań 2013.Żbikowski Piotr, W pierwszych latach narodowej niewoli. Schyłek polskiego oświecenia i zwiastuny romantyzmu, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2007.Żółkiewski Stefan, Bachtin i podstawowy problem semiotyki, „Pamiętnik Literacki” 1981, z. 2.Klaczko Julian, Poezja polska w dziewiętnastym wieku i poeta bezimienny, „Dziennik Literacki” 1862, nr 18-20, 22-26, 28-37.Żółkiewski Stefan, Kultura literacka 1918-1932, Ossolineum, Wrocław 1973.Broniewski Szymon, Wiadomość o Czerkasach, „Dziennik Warszawski” 1825, t. 1, nr 2.Schmitt Carl, Polityczny romantyzm (1919), w: Rewolucja konserwatywna w Niemczech 1918-1933, oprac. i przeł. Wojciech Kunicki, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1999.Bardach Juliusz, Leśnodorski Bogusław, Pietrzak Michał, Historia ustroju i prawa polskiego (1993), wyd. 6, LexisNexis, Warszawa 2009.Burdziej Bogdan, Super fl umina Babylonis. Psalm 136 (137) w literaturze polskiej XIX i XX wieku, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 1999.Campbell Thomas, Ostatni człowiek (The Last Man, 1823), przeł. Julian Ursyn Niemcewicz, „Melitele. Noworocznik”, wyd. Antoni Edward Odyniec, Warszawa 1829.Chachaj Małgorzata, Karykaturalny obraz prześladowców narodu polskiego w niepublikowanej powieści Juliana Ursyna Niemcewicza „Władysław Bojomir”, „Napis” 2008, t. 14.Chamski Tadeusz Józef, Opis krótki lat upłynionych, oprac. Robert Bielecki, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1989.Chlebowski Bronisław, Pisma. Studia historyczno-krytyczne z zakresu dziejów literatury, oświaty i sztuki polskiej, Warszawa 1912.Citkowska-Kimla Anna, Romantyzm polityczny w Niemczech. Reprezentanci, idee, model, Księgarnia Akademicka, Kraków 2010Cornis-Pope Marcel, Międzykulturowe opowieści w hybrydowych ramach. O pisaniu historii literatury Europy Środkowo-Wschodniej, „Teksty Drugie” 2011, nr 6.Cornis-Pope Marcel, Neubauer John, eds., History of the literary cultures of East-Central Europe, Amsterdam-Philadelphia, John Benjamins Publishing 2004, vol. 1.Klaczko Julian, Rozprawy i szkice, oprac. Iwona Węgrzyn, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2005.Schubert Gotthilf Heinrich, Ansichten von der Nachtseite der Naturwissenschaft, Drezno 1808.Cuvier Georges, Discours sur les révolutions de la surface du globe, Paris 1826.Janion Maria, „Agaj-Han” jako romantyczna powieść historyczna (1969), w: tejże, Prace wybrane, t. 2, Universitas, Kraków 2000.Cuvier Georges, Recherches sur les ossements fossiles de quadrupèds, Paris 1812.Czacki Tadeusz, Mowa JW. Tadeusza Czackiego…, Dnia 1 października 1805 roku, przy otwarciu Gimnazjum Wołyńskiego w Krzemieńcu miana, „Dziennik Wileński” 1805, nr 8.Czacki Tadeusz, O litewskich i polskich prawach, Warszawa 1800.Czartoryska Izabela, Myśli różne o sposobie zakładania ogrodów, Wrocław1805.Czartoryski Adam Jerzy, Pamiętniki i memoriały polityczne 1776-1809, wyd. Jerzy Skowronek, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 1986.Czartoryski Adam Jerzy, Rozważania o dyplomacji, przekł. Jan Maria Kłoczowski, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2011.Czeczot Jan, Piosnki wieśniacze znad Niemna, Dniepra i Dniestra, Wilno 1845.Czeczot Katarzyna, Pospiszyl Michał, Romantyczny antykapitalizm, Instytut Badań Literackich PAN, Warszawa 2018.Schubert Gotthilf Heinrich, Nocna strona przyrodoznawstwa, przeł. K. Krzemień-Ojak, Wydawnictwo Alter Studio, Białystok 2015.Czubaty Jarosław, Zasada „dwóch sumień”. Normy postępowania i granice kompromisu politycznego Polaków w sytuacjach wyboru (1795 – 1815), Neriton, Warszawa 2005.Kleiner Juliusz, Pseudoromantyka „Agaj-Hana” (1949), w: tegoż, Zygmunt Krasiński. Studia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1998.Mochnacki Maurycy, „… my żywi godniejszymi jesteśmy pożałowania…” Nieznany list Maurycego Mochnackiego z 14 października 1833 roku, oprac. Mirosław Strzyżewski, Agnieszka Markuszewska, „Sztuka Edycji” 2012, nr 1.Czyński Jan, Cesarzewicz Konstanty i Joanna Grudzińska, czyli Jakubini polscy, Lipsk 1876.Danek Danuta, Śmierć wewnętrzna. Literatura w świetle doświadczenia psychoanalitycznego, słowo/obraz / terytoria, Gdańsk 2012.Dąbkowski Przemysław, Uwagi prawne w „Panu Tadeuszu”, „Gazeta Sądowa Warszawska” 1899, nr 4.Dąbrowicz Elżbieta, Cyprian Norwid, Osoby i listy, Lublin 1997.Dąbrowicz Elżbieta, Galeria ojców. Autorytet publiczny w literaturze polskiej lat 1800-1861, Białystok 2009.Dąbrowska Magdalena, Śmierć nagła. Rosjanie wobec trzęsienia ziemi w Lizbonie w 1755 roku, „Slavica Wratislaviensia” 2018, nr 3838.Deszczyńska Martyna, Koncepcja dziejów w „Podróżach historycznych po ziemiach polskich” Juliana Ursyna Niemcewicza, w: Julian Ursyn Niemcewicz. Pisarz, historyk, świadek epoki, Jacek Wójcicki, red., DiG, Warszawa 2002.Siemieński Lucjan, Trąby w Dnieprze, w: tegoż, Dzieła, t. 9, Warszawa 1892.Dębicki Ludwik, Widmo zdrady, Lwów 1876 (przedruk z „Przeglądu Lwowskiego”).Dębicki Ludwik, Z dawnych wspomnień: 1846 – 1848, Kraków 1903.Dmowski Roman Myśli nowoczesnego Polaka (1903), Poznań 1943.Mochnacki Maurycy, O duchu i źródłach poezji w Polszcze, „Pamiętnik Warszawski” 1825, t. 1, nr 2.Kolańczyk Kazimierz, Prawo rzymskie, zaktualizował Jan Kodrębski, wyd. 5 zmienione, Wolters Kluwer Polska Warszawa 2007.Dołęga Chodakowski Zorian, O Sławiańszczyźnie przed chrześcijaństwem oraz inne pisma i listy, oprac. i wstęp Julian Maślanka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1967.Drawicz Andrzej, Literatura rosyjska i problematyka „małych ojczyzn”, w: Region, regionalizm – pojęcia i rzeczywistość, Kwiryna Handke, red., Warszawa 1993.Drogoszewski Aureli, Przedmowa, w: Mochnacki Maurycy, O literaturze polskiej w wieku dziewiętnastym, Warszawa 1911.Drozdowicz Zbigniew, O racjonalności życia społecznego. Wykłady, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2007.Dzieje Uniwersytetu Warszawskiego 1807-1915, Stefan Kieniewicz, red., Warszawa 1981.Bieńczyk Marek, Melancholia. O tych, co nigdy nie odnajdą straty, Świat Książki, Warszawa 1998.Dzieje Uniwersytetu Warszawskiego 1816-1915: Monumenta Universitatis Varsoviensis, Tomasz Kizwalter, red. nauk. Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2016.Fiećko Jerzy, Rosja Krasińskiego. Rzecz o nieprzejednaniu, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2005.Fieguth Rolf, Obraz Rosji w powieści „Agaj-Han” Zygmunta Krasińskiego, w: Obraz Rosji w literaturze polskiej, Jerzy Fiećko, Krzysztof Trybuś, red., Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, Poznań 2012.Foucault Michel, Powiedziane, napisane. Szaleństwo i literatura, wyb. i oprac. T. Komendant, Warszawa 1999.Mochnacki Maurycy, O literaturze polskiej w wieku dziewiętnastym, oprac. Ziemowit Skibiński, Łódź 1985.Fredro Aleksander, Trzy po trzy, „Gazeta Polska” 1877, nr 64-139.Kołłątaj Hugo, Rozbiór krytyczny zasad historii początkowej wszystkich ludów (1842), PWN, Warszawa 1972.Gałędek Michał, Koncepcje i projekty nowego ustroju administracji dla przyszłego Królestwa Polskiego. Studium z dziejów myśli administracyjnej, Gdańsk 2017.Gaszyński Konstanty, Zygmunt Krasiński i moje z nim stosunki, oprac. Sudolski Zbigniew, Opinogóra: Muzeum Romantyzmu, Opinogóra 2009.Gennep Arnold van, Obrzędy przejścia, przeł. Beata Biały, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 2006.Siemieński Lucjan, Wspomnienie o Zygmuncie Krasińskim, Kraków 1859.Gerber Rafał, Studenci Uniwersytetu Warszawskiego 1808-1831. Słownik biograficzny, Wrocław 1977.Getka-Kenig Mikołaj, Nobilitacje i nobilitowani w Królestwie Polskim w latach 1816-1830 – próba charakterystyki, „Przegląd Historyczny” 2009, z. 4.Glinka Teodor, Niektóre rysy z życia Tadeusza Kościuszki, „Tygodnik Wileński” 1821, nr 7.Głębocki Henryk, „Diabeł Asmodeusz” w niebieskich binoklach i kraj przyszłości. Hr. Adam Gurowski i Rosja, Wydawnictwo Arcana, Kraków 2012.Głębocki Henryk, Kresy Imperium. Szkice i materiały do dziejów polityki Rosji wobec jej peryferii (XVIII-XXI wiek), Arcana, Kraków 2006.Mochnacki Maurycy, Pisma krytyczne i polityczne, wstęp. Zbigniew Przychodniak, wybór i oprac. Jacek Kubiak, Elżbieta Nowicka, Zbigniew Przychodniak, Universitas, Kraków 1996, t. 1-2.Goffman Erving, Piętno. Rozważania o zranionej tożsamości, przeł. Aleksandra Dzierżyńska, Joanna Tokarska-Bakir, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2005.Goffman Erving, Rytuał interakcyjny, przeł. Alina Szulżycka, Wydawnictwo Naukowe PEN, Warszawa 2006.Baker Samuel, British Romanticism and the Maritime Empire of Culture, University of Virginia Press, Charlottesville 2010.Gołębiowski Łukasz, O dziejopisach polskich, ich duchu, zaletach i wadach, Warszawa 1826.Sienkiewicz Karol Kazimierz, Skarbiec historii polskiej, Paryż 1839.Goszczyński Seweryn, Król zamczyska, Poznań 1842.Górnicki Leonard, Rozwój idei praw autorskich: od starożytności do II wojny światowej, Prawnicza i Ekonomiczna Biblioteka Cyfrowa, Wrocław 2013.Grabias-Banaszewska Katarzyna, Wpływ monografi i „Puławy” Ludwika Dębickiego na recepcję twórczości literackiej Adama Jerzego Czartoryskiego, „Sztuka Edycji” 2011, nr 1.Grabowski Jan Eugeniusz, Saint-Simon. Utopia – fi lozofi a – industralizm, Warszawa 1936.Grabowski Michał, Stannica hulajpolska, Wilno 1840.Gurowski Adam, La vérité sur la Russie et sur la révolte des provinces polonaises, Paris 1834.Mochnacki Maurycy, Powstanie narodu polskiego w r. 1830 i 1831, t. 1, Wrocław 1850.Haska Agnieszka, Hańba! Opowieści o polskiej zdradzie, Grupa Wydawnicza Foksal, W.A.B., Warszawa 2018.Hennel-Bernasikowa Maria, Dzieje arrasów króla Zygmunta Augusta, Zamek Królewski na Wawelu, Kraków 2011.Hertl Jens, Nad przepaścią historii: wątki katastrofi czne w retoryce mesjanizmu polskiego, „Pamiętnik Literacki” 2011, z. 1.Skarbek Fryderyk, Dzieje Księstwa Warszawskiego, Warszawa 1898.Kołłątaj Hugo, Uwagi nad teraźniejszem położeniem tej części ziemi polskiej, którą od pokoju tylżyckiego zaczęto zwać Księstwem Warszawskim, Lipsk 1808.Hinz Henryk, Wstęp, w: Hugo Kołłątaj, Rozbiór krytyczny zasad historii początkowej wszystkich ludów, PWN, Warszawa 1972.Hoffman Karol Boromeusz, Cztery powstania, czyli krótki wykład sposobów, jakimi dobijały się o niepodległość Grecja, Holandia i Polska, Paryż 1837.Hoffman Karol Boromeusz, Rzut oka na stan polityczny Królestwa Polskiego pod panowaniem rosyjskim przez ciąg lat piętnastu od 1815-1830, Warszawa 1831.Hoffman Karol Boromeusz, Wielki Tydzień Polaków, czyli Opis pamiętnych wypadków w Warszawie od dnia 29 listopada do 5 grudnia 1830 r., Warszawa 1830.Hoffmanowa Klementyna, Dzieła Klementyny z Tańskich Hoffmanowej, red. Narcyza Żmichowska, Warszawa 1875.Hoffmanowa Klementyna, Pamiętniki Klementyny z Tańskich Hoffmanowej, Berlin 1849.Mochnacki Maurycy, Powstanie narodu polskiego w roku 1830 i 1831, Paryż 1834.Humboldt Alexander, Podróż naturalisty. Dziennik spostrzeżeń dotyczących historii naturalnej i geologii okolic zwiedzanych podczas podróży naokoło świata na okręcie J.K.M. „Beagle” pod dowództwem kapitana Fitz Roy [Voyage aux régions équinoxiales du Nouveau Continent, 1805-1829], przeł. Józef Nusbaum, Warszawa 1887.Kondratowicz Ludwik (Władysław Syrokomla), Podróż swojaka po swojszczyźnie, Warszawa 1914.Jurkowska Hanna, Pamięć sentymentalna. Praktyki pamięci w kręgu Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk i w Puławach Izabeli Czartoryskiej, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2014.Kornat Marek, Reforma dyplomacji i legitymizm narodów. Adam Jerzy Czartoryski i „Rozważania o dyplomacji”, w: Adam Jerzy Czartoryski, Rozważania o dyplomacji, przeł. Jan Maria Kłoczowski, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2011.Kowalczuk Urszula, „Środek Europy”. Geografi czna rama historycznoliterackiej opowieści Bronisława Chlebowskiego, w: Problemy literatury i kultury modernizmu w Europie Środkowo-Wschodniej (1867-1918), t. 2: Doświadczenia tekstu, Ewa Paczoska, Izabela Poniatowska, Mateusz Chmurski, red., Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2017.Koźmian Andrzej Edward, Ostatnie chwile Zygmunta Krasińskiego, w: Krasiński Zygmunt, Listy do Koźmianów, oprac. Zbigniew Sudolski, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1977.Koźmian Andrzej Edward, Wspomnienie pośmiertne. Zygmunt Krasiński, w: Krasiński Zygmunt, Listy do Koźmianów, oprac. Zbigniew Sudolski, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1977