La Société historique et littéraire polonaise et la Bibliothèque polonaise de Paris du XIXe au XXIe siècle et leurs liens avec la culture et la société françaises

The Polish Historical and Literary Society was established in 1854, replacing the Literary Society established in 1832. These two institutions were created due to the efforts of eminent Poles who came to France during the Great Emigration of 1831, as well as French people and citizens of other countries who were close friends of Poland. As to the Polish Library in Paris, established in 1938, it has never had legal personality, and was originally run by the Literary Society and later by the Historical and Literary Society. In 1893 the activity of the Historical and Literary Society weakened significantly and it lost many members. Therefore the Society decided to entrust the Library to the Academy of Learning in Cracow, which also became responsible for managing the building at 6 quai d’Orléans, where the books were stored. The Academy was a Polish institution, which, after Poland was reestablished as a sovereign state in 1918, was renamed as the Polish Academy of Learning. It is worth mentioning the contribution of two subsequent heads of the Polish Library in Paris, Władysław Mickiewicz (1898–1926), the eldest son of Adam, and Franciszek Pułaski (1926–1956), who were particularly devoted to the institution. At the time the Library was vibrant, the collection at 6 quai d’Orléans grew and the cultural events organized at its seat were dynamic and diverse. Unfortunately, in 1940 Nazi Germany seized the Polish Library in Paris. The building was devastated and the remaining collection taken away. Soon after the liberation of France in 1946 the Historical and Literary Society was reactivated in Paris by Polish patriots and their French friends. Several people were particularly involved in restoring the institution in those difficult times. Among them were Poles, such as Franciszek Puławski, Zygmunt Lubicz-Zaleski and Kajetan Morawski, as well as French citizens, such as Henri de Montfort, Léon and Henri Mazeaud, Françoise Granier, a member of the French Parliament, the first President of the Historical and Literary Society in the post-war period, Camille Gronkowski, and later Prince André Poniatowski, who was its President for the next 28 years and the Head of the Polish Library in Paris for 11 years. All of them espoused the ideals of their 19th-century predecessors who established the Library. They wanted to continue the historical traditions and defend the freedom of Polish culture, serving a free and independent Poland. After the war the French government recognized the reactivated Historical and Literary Society as the heir of the Society established in the 19th century, which, by a decree issued in 1866 by Napoleon III, was granted the privilege of a public utility institution. Taking into account the fact that not a single member of the 19th-century Society was still alive in 1946, the French court of appeal, which was involved in the case between the Polish Academy of Sciences and the Historical and Literary Society, ruled that it was impossible to establish who was the owner of the Library since the Polish Academy of Sciences could not be considered the rightful successor and heir to the Polish Academy of Learning. After legal proceedings, finally the French administration granted the Library to the Historical and Literary Society and signed the lease agreement until 2030 with a nominal rent. It therefore seems fair to state that since 1946 the Historical and Literary Society has managed the Library and ensured its existence. This has been the case for 72 years, including 58 years without the involvement of the Polish Academy of Learning. The latter has become significantly involved in the past 14 years,  when it decided to fulfil its own obligation by opening the Polish Library in Paris to the general public, as stated in the conditional contract signed in 1893, which entrusted the Library to the Polish Academy of Learning. Consequently, the Historical and Literary Society did not only allow the Polish Library in Paris to operate, but it also managed the building and the collections regained after the Second World War, expanding them by acquiring new source materials and works of art. Moreover, the Society managed to organize political, scientific and cultural activities despite a difficult financial situation and without any involvement or help from the then Polish authorities, with which official contacts were reestablished only in 1990. Thus, the Polish Library in Paris, thanks to the Historical and Literary Society, its members and their voluntary work, its devoted employees and their French friends, became the most important cultural Polish institution in exile in those difficult times. The article discusses the history of the Polish Library in Paris and the Historical and Literary Society, including the involvement of eminent figures of French cultural and scientific life, before the First World War, in the interwar period and after Poland regained independence in 1989.Towarzystwo Historyczno-Literackie (THL) zostało powołane do życia w 1854 r. w miejsce powstałego w 1832 r. Towarzystwa Literackiego. Te dwa towarzystwa mogły zaistnieć dzięki inicjatywie wybitnych Polaków należących do Wielkiej Emigracji 1831 r., a także dzięki Francuzom i obywatelom innych krajów, którzy okazali się niezłomnymi przyjaciółmi Polski. Natomiast Biblioteka Polska w Paryżu (BPP) która powstała w 1938 r., nie miała i do dziś nie posiada osobowości prawnej, będąc własnością najpierw Towarzystwa Literackiego a następnie Towarzystwa Historyczno-Literackiego. W 1893 r. aktywność Towarzystwa Historyczno-‑Literackiego wyraźnie osłabła, a liczba jego członków zmalała. W tej sytuacji Towarzystwo postanowiło powierzyć Bibliotekę krakowskiej Akademii Umiejętności, oddając także pod jej opiekę gmach przy 6 quai d’Orléans, w którym mieściły się zbiory. Akademia była polską instytucją, która po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 r. przyjęła nazwę Polskiej Akademii Umiejętności (PAU). Wspomnieć tutaj trzeba przede wszystkim o wielkiej, pełnej ofiarności roli odegranej na miejscu, w Paryżu, przez dwóch kolejnych dyrektorów Biblioteki Polskiej – Władysława Mickiewicza (1898–1926), najstarszego syna Adama oraz Franciszka Pułaskiego (1926–1956), których zasługi dla BPP są ogromne. Biblioteka działała wówczas sprawnie, zbiory zgromadzone w budynku przy 6 quai d’Orléans wzbogacały się, a program kulturalny organizowany w jej siedzibie był dynamiczny i zróżnicowany. Niestety w 1940 r. nazistowskie Niemcy zajęły gmach Biblioteki Polskiej w Paryżu. Dokonawszy dewastacji budynku wywieźli pozostałe w nim zbiory. Zaraz po wyzwoleniu Francji w 1946 r. Towarzystwo Historyczno-Literackie zostało reaktywowane w Paryżu przez polskich patriotów i ich francuskich przyjaciół. Wspomnieć należy nazwiska tych, którzy w tym trudnym okresie walnie przyczynili się do odnowy tej placówki. Byli to  Polacy – Franciszek Pułaski, Zygmunt Lubicz-Zaleski, Kajetan Morawski, jak również obywatele francuscy – Henri de Montfort, Léon i Henri Mazeaud, Françoise Granier, posłanka na Sejm francuski, pierwszy po wojnie prezes Camille Gronkowski, a później książę André Poniatowski, kolejny prezes THL przez następne 28 lat oraz dyrektor BPP przez lat 11. Wszyscy oni kierowali się  tymi samymi ideami, co ich poprzednicy, dziewiętnastowieczni twórcy Biblioteki, to znaczy pragnęli dochować wierności historii i bronić wolności polskiej kultury pozostając w służbie Polski wolnej i niepodległej. W tej nowej sytuacji rząd francuski uznał reaktywowane Towarzystwo Historyczno-Literackie za kontynuatora Towarzystwa utworzonego w wieku XIX, któremu dekret Napoleona III z 1866 r. przyznawał przywilej użyteczności publicznej. Biorąc pod uwagę, że w roku 1946 nie pozostawał przy życiu żaden członek Towarzystwa z XIX wieku, francuski Trybunał Apelacyjny biorący udział w procesie między Polską Akademią Nauk (PAN) a Towarzystwem Historyczno-Literackim orzekł, że nie może ustalić właściciela Biblioteki ze względu na to, iż PAN (Académie Polonaise des Sciences) nie może być uważana za prawowitego sukcesora i spadkobiercę PAU (Polskiej Akademii Umiejętności). W wyniku działań sądowych administracja francuska powierzyła w końcu Bibliotekę Towarzystwu Historyczno-Literackiemu i zawarła z nim umowę dzierżawną do 2030 r. z nominalnym czynszem. Można więc uznać, że od 1946 r. do dnia dzisiejszego Towarzystwo Historyczno-Literackie ma nieprzerwanie w swojej gestii istnienie, funkcjonowanie i zarządzanie Biblioteką. Trwa to już od 72 lat, w tym 58 lat bez udziału Polskiej Akademii Umiejętności i dopiero przez ostatnich 14 lat ze znacznym jej udziałem, kiedy to PAU postanowiła wypełnić w ten sposób własne zobowiązania (otwarcie BPP dla publicz­ności) zawarte w umowie warunkowej określającej akt przekazania Biblioteki Akademii Umiejętności z roku 1893. Towarzystwo zapewniało więc nie tylko funkcjonowanie BPP, zarządzało gmachem i odzyskanymi po drugiej wojnie światowej zbiorami, lecz w dodatku wzbogaciło je pozyskując nowe materiały źródłowe i obiekty sztuki. Prowadziło ono ponadto szeroko zakrojoną działalność naukową, kulturalną, polityczną w trudnych warunkach materialnych, bez udziału ani pomocy ówczesnych władz polskich, z którymi nie utrzymywało żadnych stosunków aż do 1990 r. W ten sposób BPP, dzięki THL, jego członkom działającym społecznie, jego oddanym pracownikom oraz jego francuskim przyjaciołom, stała się w tych trudnych dla Polski latach, najważniejszym ośrodkiem kulturalnym na obczyźnie. Problematyka tego artykułu poświęcona jest historii BPP i THL od początku aż do dzisiaj, z uwzględnieniem ogromnego udziału aktorów życia kulturalnego i naukowego Francji przed pierwszą wojną światową, w okresie międzywojennym, a także i po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1989 r