Językowa konceptualizacja polskich i rosyjskich nazw owoców

Rozprawa doktorska pt. Językowa konceptualizacja polskich i rosyjskich nazw owoców poświęcona jest badaniom polskich i rosyjskich językowych obrazów owoców, takich jak: jabłko, gruszka, śliwka, wiśnia i malina. Celem pracy jest rekonstrukcja wskazanych obrazów, ich porównanie w ramach polsko-rosyjskich par, a także próba dotarcia do ogólniejszego modelu konceptualizacyjnego elementów kategorii owoc (język polski) i фрукт/ягода (język rosyjski). Praca ma charakter porównawczy, w związku z czym bardzo wiele miejsca poświęcono w niej wskazaniu elementów wspólnych i różniących polskie i rosyjskie obrazy danego owocu, a także próbom dotarcia do źródeł wykrytych dyferencjacji. Narzędziem badawczym wykorzystanym w rozprawie jest teoria językowego obrazu świata opracowana przez polskich lingwistów na czele z Jerzym Bartmińskim. Zaproponowana przez tego uczonego definicja w brzmieniu: JOS jest «zawartą w języku, różnie zwerbalizowaną interpretacją rzeczywistości dającą się ująć w postaci zespołu sądów o świecie. Mogą to być sądy „utrwalone”, czyli mające oparcie w samej materii języka, a więc w gramatyce, słownictwie, kliszowanych tekstach (np. przysłowiach), ale też sądy presuponowane, tj. implikowane przez formy językowe, utrwalone na poziomie społecznej wiedzy, przekonań, mitów i rytuałów» [Bartmiński 2006, 12], stała się punktem wyjścia przeprowadzonych analiz. Spośród innych polskich badaczy danej dziedziny, których poglądy wpłynęły na kształt rozprawy, należy wymienić: Wojciecha Chlebdę, Ryszarda Tokarskiego, Jolantę Panasiuk, Renatę Grzegorczykową, Jolantę Maćkiewicz i Janusza Anusiewicza. Ponadto w przypadku części szczegółowych rozwiązań metodologicznych odwołaliśmy się do prac takich rosyjskich uczonych, jak: Jurij Apresjan, Lidja Jordanskaja i Igor Mielczuk. Bazę materiałową rozprawy stanowią dane słownikowe; relacje systemowe, takie jak np. derywacja, zależności typu hiperonim – hiponim, synonimia, bliskoznaczność; frazemy i teksty literacko-publicystyczne pochodzące w zdecydowanej większości z elektronicznych korpusów obu języków. Wyniki badań prezentowane są w postaci definicji kognitywnych, opracowanych zgodnie z postulatami Jerzego Bartmińskiego, por [2006, 47-51]. Praca składa się ze wstępu, 4 rozdziałów o charakterze teoretycznym, 5 rozdziałów praktyczno-analitycznych i zakończenia. W pierwszym rozdziale teoretycznym omówiliśmy historię tezy o językowym obrazie świata, skupiając naszą uwagę przede wszystkim na poglądach Wilhelma von Humboldta i XX-wiecznych etnolingwistów amerykańskich Edwarda Sapira i Benjamina Lee Whorfa. Drugi rozdział teoretyczny poświęcony jest badaniom językowego obrazu świata, prowadzonym na gruncie polskim, a trzeci analogicznym badaniom rosyjskim. W rozdziale czwartym omówione zostały założenia teoretyczne niniejszej rozprawy. Rozdziały V – IX mają charakter praktyczno-analityczny. Każdy z nich poświęcony jest językowemu obrazowi jednemu z pięciu wskazanych owoców w polszczyźnie i ruszczyźnie: jabłko – яблоко (Rozdział V); gruszka – груша (Rozdział VI); śliwka – слива (Rozdział VII); wiśnia – вишня (Rozdział VIII); malina – малина (Rozdział IX). W każdym z nich zaprezentowany został polski i rosyjski materiał językowy związany z danym owocu. Składają się na niego: informacje dotyczące etymologii, dane słownikowe, frazemy i fragmenty literacko-publicystyczne. W każdym z rozdziałów praktyczno-analitycznych zamieściliśmy opracowane przez nas definicje kognitywne, wnioski wynikające z analizy porównawczej polskiego i rosyjskiego obrazu określonego owocu, a także tablice prezentujące wyniki badań w formie graficznej. Owocem przeprowadzonych badań, poza opracowaniem definicji kognitywnych, jest stworzenie propozycji modelu definicyjnego elementów kategorii owoc i фрукт/ягода. Wspomniany model składa się w naszym przypadku z 10 podstawowych faset, wskazujących na różnego rodzaju właściwości owocu, i jest wspólny dla obu języków. Wnioski końcowe wypływające z przeprowadzonych analiz sprowadzają się do następujących kwestii: po pierwsze analiza komparatystyczna zebranego materiału wykazała daleko idące zbieżności w językowych obrazach pięciu wskazanych owoców w obrębie polsko-rosyjskich par. Zaobserwowane różnice mają swoje źródła w uwarunkowaniach historyczno-kulturowych i geograficzno-przyrodniczych, a także częściowo odmiennych tradycjach kulinarnych i sposobach uprawy danych owoców. Swoje znaczenie ma także etnospecyficzny ogląd rzeczywistości charakterystyczny dla dowolnego języka naturalnego. Przy czym wskazane różnice są bardziej powierzchowne, a podobieństwa głębsze; to co wspólne, uniwersalne jest większe, niż narodowe odrębności. Po drugie nasze badania potwierdzają pogląd, że język jest nie tylko prostym odbiciem świata rzeczywistego, ale interpretacją i projekcją rzeczywistości. Po trzecie zebrany i analizowany materiał językowy wydaje się jednoznacznie wskazywać na antropocentryzm, jako jeden z podstawowych wyznaczników językowego obrazu świata. Ponadto przeprowadzone analizy wydają się w pełni potwierdzać tezę o prototypowości jabłka w obrębie kategorii owoc (język polski) i фрукт/ягода (język rosyjski).The present doctoral dissertation entitled Language Conceptualisation of Polish and Russian Fruit Names concerns investigations into linguistic fruit images in both languages, such as apple, pear, plum, cherry and raspberry. The study aims to reconstruct the images in question, compare them within Polish-Russian pairs, as well as seek to find a more general conceptualization model of elements of the following categories: owoc (Polish) and фрукт/ягода (Russian). The present dissertation has a comparative character. Much attention has therefore been paid to the identification of common and different components in images of a given fruit. Additionally, an attempt has been made to reach the sources of the differentiation in question. The research tool used in the dissertation is the theory of the linguistic image of the world. It was developed by Polish linguists, especially by Jerzy Bartmiński. The investigations conducted in the dissertation originated in the definition of the world’s linguistic image as proposed by Bartmiński, i.e. “differently verbalized reality interpretation included in the language, which can be delivered as a collection of judgments on the world. These can be both ‘fixed’ judgments, i.e. ones that are based on the very substance of the language, i.e. on grammar, vocabulary, cliché texts, e.g. proverbs, as well as presupposed judgements, i.e. those implied by linguistic forms fixed at the level of the social common knowledge, convictions, myths and rituals”. Other Polish linguists whose works influenced the direction of the thesis include Wojciech Chlebda, Ryszard Tokarski, Jolanta Panasiuk, Renata Grzegorczykowa, Jolanta Maćkiewicz and Janusz Anusiewicz. Moreover, in case of some methodological solution, the author relied on works of the following Russian researchers as Yuri Apresyan, Lidya Yordanskaya and Igor Melchuk. The dissertation relies on resources composed of dictionary data, systematic relationships such as e.g. derivation, hypernym-hyponym relations, synonymousness and closeness of meaning; phrasemes as well as literary and journalistic texts originating mostly in electronic corpora resources of both languages. The results of investigations are presented in the form of cognitive definitions, formulated in accordance with Jerzy Bartminski’s postulates, see [2006, 47-51]. The dissertation comprises an introduction, four theoretical chapters, five chapters devoted to practical analysis of the subject matter and conclusions. The first theoretical chapter discusses the history of the hypothesis on the linguistic image of the world, focusing primarily on the views of Wilhelm von Humboldt and the 20th century American ethnolinguists, Edward Sapir and Benjamin Lee Whorf. The second and third chapters concentrate on investigations regarding the linguistic image of the world conducted by Polish and Russian linguists, respectively. The fourth chapter presents theoretical assumptions underlying the present dissertation. Chapters 5 – 9 are devoted to practical analysis. Each of them focuses on the linguistic image of one of the five above-mentioned fruit in Polish and in Russian: jabłko – яблоко (apple - Chapter 5); gruszka – груша (pear - Chapter 6); śliwka – слива (plum - Chapter 7); wiśnia – вишня (cherry- Chapter 8); malina – малина (raspberry - Chapter 9). Each chapter presents Polish and Russian linguistic material related to a given fruit, containing information on etymology, dictionary entries, phrasemes as well as literary and journalistic extracts. Each chapter dealing with practical analysis contains cognitive definitions formulated by the author, conclusions drawn from the comparative analysis of Polish and Russian image of a given fruit, as well as tables presenting the results of investigations in a graphical form. The investigations conducted for the dissertation resulted both in formulating cognitive definitions and in proposing a definition model of the elements that belong to the category of owoc and фрукт/ягода. The model, shared by both languages, is composed of 10 basic facets which indicate different attributes of the fruit. Final conclusions drawn from the conducted analysis can be summed up with respect to the following issues: firstly, comparative analysis of the collected material indicates substantial congruence in linguistic images of five Polish - Russian pairs of fruit items. The differences observed originate in historical, cultural and geographical and nature circumstances. Cuisine and methods of growing the fruit under consideration also contribute to those differences. Additionally, ethno-specific view of the real world, characteristic of any natural language, cannot be disregarded, either. The indicated differences are rather superficial, whereas similarities are located at a deeper layer. The shared, universal components seem greater than national varieties. Moreover, the author’s investigations indicate that a language does not provide a simple reflection of the real world. It also conveys an interpretation and projection of the reality. The linguistic material collected and analyzed in the dissertation clearly shows that anthropocentrism is one of the fundamental determinants of the world’s linguistic image. Finally, the prototypical function of apple for the category of owoc (Polish) and фрукт/ягода (Russian)