Kryzys języka w filozofii XX wieku i jego oddźwięk w literaturze polskiej czasów totalitarnych

Artykuł ukazał się w serii „Humanizm. Idee, nurty i paradygmaty humanistyczne w kulturze polskiej”Artykuł Hélène Włodarczyk stanowi analizę polskiej literatury powojennej, dokonaną przez pryzmat ówczesnych problemów filozofii języka. Autorka rozpoczyna od zagadnienia zgodności języka z rzeczywistością, w kontekście którego omawia literackie próby głoszenia prawdy o obozach koncentracyjnych oraz rzeczywistości wojennej. Wśród omawianej literatury zwraca uwagę na brak patosu oraz poczucie bezsilności. W kontekście problemu prawdy omówiona zostaje totalitarna cenzura oraz Pamiętnik z powstania warszawskiego Mirona Białoszewskiego. Badaczka analizuje dzieła Sławomira Mrożka przez pryzmat koncepcji kłamstwa Jerzego Pelca. Również Witold Gombrowicz w ciekawy sposób, zdaniem autorki, wykorzystuje wątek kłamstwa w Pornografii oraz Ferdydurke. Obecny w filozofii analitycznej problem złudzenia staje się z kolei przyczynkiem do omówienia Studium przedmiotu Zbigniewa Herberta. Wiersz ten stanowi również przykład dla innego problemu tj. tęsknoty za sztuką wiernie oddającą rzeczywistość. Dalej autorka zwraca uwagę na problem nadawania nazw, który to zabieg okazuje się niezależny od funkcji denotowania. Problem ten zostaje, jej zdaniem, wyrażony przez Mrożka w Kibicu. Ważną kwestią jest konflikt między literaturą faktu, a literaturą fikcyjną, która w trudnej sytuacji historycznej jawi się jako luksus. Badaczka omawia w tym kontekście m. in. dzieła Tadeusza Różewicza, Rozmowy z katem Kazimierza Moczarskiego oraz Pamiętnik... Białoszewskiego. Autorka zauważa również problem komunikacji. Pojawiają się tu różne zagadnienia, m. in. kwestia możliwości opowiedzenia o traumie wojennej oraz próby dialogu między narodami europejskimi. Badaczka dokonuje również analizy wątków związanych z “szarym człowiekiem” (s. 465), przywołując m. in. Pana Cogito oraz dzieła Białoszewskiego. Kwestię semiotycznej dekonstrukcji Włodarczyk omawia w kontekście Gombrowicza, z kolei problem wieloznaczności języka oraz prawdy na przykładzie Mrożka.Hélène Włodarczyk, The Crisis of Language in the Twentieth-Century Philosophy and its Resonance in the Polish Literature of Totalitarian Times In her article, Hélène Włodarczyk analyses Polish post-war literature through the lens of contemporary problems of language philosophy. She begins with the issue of language compliance with reality, and it is in this context that she discusses literary attempts to proclaim the truth about concentration camps and war reality. On the example of the reviewed literature, she draws attention to the lack of pathos and on an overwhelming sense of helplessness. In the context of truth, she presents an issue of totalitarian censorship and A Memoir of the Warsaw Uprising (Pamiętnik z powstania warszawskiego) by Miron Białoszewski. The researcher analyses Sławomir Mrożek’s works through the prism of Jerzy Pelec’s concept of lie. According to her, Witold Gombrowicz also uses the topic of lie in his Pornography (Pornografia) and Ferdydurke. The problem of illusion present in analytical philosophy becomes, in turn, a contribution to the discussion about The Study of an Object (Studium przedmiotu) by Zbigniew Herbert. This poem is also an illustration of another problem, i.e. longing for art that faithfully reflects reality. The author further notes the problem of giving names, which turns out to be independent of the denoting function. In her opinion, this problem is expressed by Mrożek in his Supporter (Kibic). An important issue is the conflict between factual and fictional literature, which in a difficult historical situation is regarded as a luxury. In this context, the researcher discusses, among others, text by Tadeusz Różewicz, Conversations with an Executioner (Rozmowy z katem) by Kazimierz Moczarski, and Białoszewski’s Memoir. Włodarczyk pays attention to the problem of communication. Various issues appear here, among other things, the question of the possibility of telling about the trauma of war and attempts at dialogue between European nations. She also analyses the motifs related to the “grey man” (p. 465), citing, among others Mr Cogito (Pan Cogito) and Białoszewski’s texts. The issue of semiotic deconstruction she discusses in the context of Gombrowicz, while the problem of ambiguity of language and truth – on the example of Mrożek.Ewa Kuczyńsk