The Great War of Women. Involvement of the Swedish Red Cross Sisters in Helping Prisoners of War from the Armies of Central European Countries in Pre-revolutionary Russia (1914–1917)

Kobiety już od starożytności angażowały się w opiekę nad chorymi i rannymi żołnierzami. Do połowy XIX w. pielęgnacja poszkodowanych wojskowych na zapleczu pola walki była dla markietanek jedynie dodatkowym zajęciem. Humanitarny aspekt ich służby zyskał na znaczeniu na przełomie XVIII i XIX w. wraz z intensyfikacją wojen napoleońskich. W okresie wojny krymskiej zachodnioeuropejska opinia publiczna wymusiła na elitach politycznych i wojskowych zgodę na włączenie do obsad szpitali polowych personelu kobiecego. Siostry miłosierdzia, jak i wspomagające je świeckie wolontariuszki, współdziałając z lekarzami wojskowymi, wspólnie zapoczątkowali w latach 1854–1855 proces rozwoju nowoczesnej medycyny pola walki. Wielka Wojna z racji swej powszechności i wykorzystywania nowoczesnego uzbrojenia przyniosła ze sobą nie tylko więcej niż dotąd ofiar śmiertelnych, lecz także niespotykaną wcześniej liczbę rannych i chorych żołnierzy. Globalny konflikt zbrojny lat 1914–1918 wymagał więc zaangażowania kobiet zarówno przy ratowaniu rannych z pola walki i przy ich pielęgnacji w przyfrontowych szpitalach polowych, jak również wyznaczył im nową rolę, jaką stała się opieka nad będącymi w złej kondycji milionami jeńców wojennych.Since ancient times, women have been involved in the care of sick and wounded soldiers. Until the mid-19th century, the care of the injured on the battlefield was only an additional activity for the sutlers. The humanitarian aspect of their service gained importance at the turn of the 18th and 19th centuries, along with the intensification of the Napoleonic Wars. During the Crimean War, the Western European public opinion forced the political and military elites to agree to include female staff in field hospitals. The Sisters of Mercy, as well as assisting them secular volunteers, jointly initiated the development of modern military medicine in the years 1854–1855. The Great War, due to its universality and the use of modern weapons, brought not only more deaths than ever before, but also an unprecedented number of wounded and sick soldiers. Therefore, the global armed conflict in the years 1914–1918 required the involvement of women not only in rescuing the wounded from the battlefield and taking care of them in the front-line field hospitals, but also set a new role for them, which was taking care of millions of prisoners of war.adam.miodowski@uwb.edu.plAdam Miodowski – dr hab., profesor nadzwyczajny w Instytucie Historii i Nauk Politycznych UwB. Zainteresowania badawcze koncentruje na zagadnieniach wiążących się z aktywnością polityczną, wojskową i społeczną Polaków u progu niepodległości i w okresie zmagań o jej utrwalenie. W wymiarze terytorialnym publikacje ukierunkowane są na Europę Wschodnią, jak też przestrzeń małej ojczyzny wyznaczonej granicami współczesnego województwa podlaskiego. W dorobku naukowym prócz kilkudziesięciu artykułów oraz publikacji materiałów źródłowych znajdują się cztery monografie książkowe: Wychodźcze ugrupowania demokratyczne wobec idei polskiego wojska w Rosji w latach 1917–1918, Białystok 2002; Przewłaszczenia dóbr dojlidzkich na tle kampanii politycznej przełomu lat 1921/1922, Białystok 2003; Związki Wojskowych Polaków w Rosji (1917–1918), Białystok 2004; Polityka wojskowa radykalnej lewicy polskiej (1917–1921), Białystok 2011.Uniwersytet w BiałymstokuAls Österreichische Rotkreuzschwester in Russland. Tagebuch von Gräfin Anna Revertera, „Süddeutsche Monatshefte” 1923, September, s. 252–281.Bericht der Dänischen Roten-Kreuz-Delegation zum Besuch der deutschen Kriegsgefangenenlager in Russland, der deutschen Schwester, Oberin Gräfin Alexandrine Üxküll-Gyllenband und des Dänischen Obersten G. C. Muus [w:] Völkerrechtswidrige Behandlung der deutschen Kriegsgefangenen in Russland, Berlin : Preussisches Kriegsministerium, 1918, Band 2, Anlage 413.Brändström Elsa, Unter Kriegsgegangenen in Rusland und Sibirien (1914–1920), Berlin 1922, s. 8 [online], [Dostęp: 16.01.2018]. Dostępny w World Wide Web: .Curie Marie, La radiologie et la guerre, Paris 1921, [online], [Dostęp: 28.11.2017]. Dostępny w World Wide Web: .Der Weltkampf um Ehre und Recht : die Erforschung des Krieges in seiner wahren Begebenheit, auf amtlichen Urkunden und Akten beruhend, red. Max Schwarte, Berlin : Verlag von Johann Ambrosius Barth in Leipzig und Walter de Gruyter in Berlin, 1919, s. 182 [online], [Dostęp: 16.01.2018]. Dostępny w World Wide Web: .Dyboski Roman, Siedem lat w Rosji i na Syberji (1915–1921). Przygody i wrażenia, Warszawa : Gebethner i Wolff, 1922.Gagern Elisabeth von, Nür Frauen. Die Ordensidee Maria Wards, München : Filser, 1949.Hadeln Charlotte von, Deutsche Frauen, Deutsche Treue 1914–1933. Ein Ehrenbuch der deutschen Frau, Berlin : Traditions Verlag Kolk & Co, 1935.Juszczak Kazimierz Wawrzyniec, Szlakiem jeńców z Turkiestanu do niepodległej Polski, Poznań : Dom Rzemieślniczy, 1928.Kessler Harry, Tagebücher 1918–1937. Gesamtausgabe (Kapitel 9. Inschrift: Berlin. 22 Februar 1926. Montag), [online], [Dostęp: 26.01.2018]. Dostępny w World Wide Web: .Kinsky Nora, Russisches Tagebuch 1916–1918, Stuttgart : Busse Seewald, 1976, ISBN 3512004075.Mihalotzy Käthe von, Eine Reise durch Kriegsgefangenenlager in Russland und Turkestan [w:] Feindeshand : die Gefangenschaft im Weltkriege in Einzeldarstellungen, ed. Hans Weiland, Leopold Kern, Wien : Bundesvereinigung der ehemaligen österreichischen Kriegsgefangenen, 1931, Band 2, s. 251–255.Munzinger Online. Internationales Biographisches Archiv – Personen: Elsa Brändström-Ulich, [Dostęp: 26.01.2018]. Dostępny w World Wide Web: .Polacy w Turkiestanie w okresie wojny światowej, red. Stanisław Żelazowski [et al.], Warszawa : Grono byłych Turkiestańczyków-Polaków, 1931.Revertera Anna, Als Rotkreuzschwester in Russland und Sibirien [w:] Feindeshand : die Gefangenschaft im Weltkriege in Einzeldarstellungen, ed. Hans Weiland, Leopold Kern, Wien : Bundesvereinigung der ehemaligen österreichischen Kriegsgefangenen, 1931, Band 2, s. 245–251.Üxküll-Gyllenband Alexandrine Gräfin von, Aus einem Schwesternleben, Stuttgart : Kohlhammer-Verlag, 1956.Walsleben (Steinaecker) Magdalene von, Die deutsche Schwester in Sibirien: Aufzeichnungen von einer Reise durch die sibirischen Gefangenenlager vom Ural bis Wladiwostok, Berlin : Furche-Verlag, 1919, [online], [Dostęp: 26.01.2018]. Dostępny w World Wide Web: .Wenzel Anne-Marie, Deutsche Kraft in Fesseln. Fünf Jahre deutscher Schwesterndienst in Sibirien (1916–1927), Potsdam : Ernte-Verlag, 1931.„Wiestnik Omskogo Gorodskogo Obszczestwiennogo Uprawlenija” 1915, No. 6/7.Zemła Józef, W obozach jeńców wojennych na Syberji, Warszawa : Gebethner i Wolff, 1934.Bączyk Jarosław, Armie za drutami. Jeńcy wojenni na terenie prowincji poznańskiej (1914–1918), Poznań : Wielkopolskie Muzeum Niepodległości, 2015, ISBN 978-83-935127-5-1.Čajka Juliâ, Daša Sevastopol'skaâ – geroinâ Krymskoj vojny, [Dostęp: 16.01.2018]. Dostępny w World Wide Web: .Čerkasskij Jakov, Angely Pervoj mirovoj, „Russkaja Germanija” 2017, No. 10, [Dostęp: 26.01.2018]. Dostępny w World Wide Web: .The Crimean Journals of the Sisters of Mercy 1854–56, edited by Maria Luddy, Dublin : Four Courts Press, 2004, [online], [Dostęp: 16.01.2018]. Dostępny w World Wide Web: .Drozdowska Agnieszka, Kobiety a działalność Czerwonego Krzyża na ziemiach polskich zaboru rosyjskiego w latach 1914–1916 na podstawie wspomnień lekarza Czerwonego Krzyża oraz Laury de Turczynowicz, „Czasopismo Naukowe Instytutu Studiów Kobiecych” 2017, nr 1 (2), s. 73–91, DOI 10.15290/cnisk.2017.01.02.04.Drozdowska Agnieszka, Kobiety z ziem Królestwa Polskiego i Obwodu Białostockiego podczas pierwszej wojny światowej, praca mag., Uniwersytet w Białymstoku, Białystok : Uniw. Dysert, 2017.Ètničeskij atlas Uzbekistana, red. Alisher Ilkhamov [online], [Dostęp: 26.01.2018]. Dostępny w World Wide Web: .Gantert Timo, Deutsche und österreichische Kriegsgefangene des Ersten Weltkriegs in russisch-sowjetischem Gewahrsam. Dissertation Institut für Geschichte der Medizin der Ruprecht-Karls-Universität Heidelberg. Hauptberichterstatter: prof. dr Wolfgang U. Eckart, 2008, Heidelberg : Univ. Diss., 2009, [online], [Dostęp: 26.01.2018]. Dostępny w World Wide Web: .Grey Elizabeth, Friend Within the Gates. The Story of Nurse Edith Cavell, Boston : Houghton Mifflin Co, 1961. ISBN 0-395-06786-3, [online], [Dostęp: 17.01.2018]. Dostępny w World Wide Web: .Hämmerle Christa, Heimat/Front. Geschlechtergeschichte/n des Ersten Weltkriegs in Österreich-Ungarn, Wien : Böhlau Verlag, 2014, s. 279, ISBN 978-3205794714.Hardy Anne, Actions not Words. Thorvald Madsen, Denmark, and International Health 1902–1939, DOI: http://dx.doi.org/10.3726/978-3-653-05156-8 [w:] Of Medicine and Men. Biographies and Ideas in European Social Medicine between the World Wars, ed. Iris Borowy, Anne Hardy, Frankfurt a. M. : Peter Lang Verlag der Wissenschaften, 2008, s. 127–144, [online], [Dostęp: 26.01.2018]. Dostępny w World Wide Web: , ISBN 978-3-631-58044-8.Internacionalisty, red. kollektiw awtorow, Moskva 1971.Internacionalisty. Trudâŝčijsâ zarubiežnych stran – učastniki borby za wlast Sowietow, red. Aleksandr Manusevič, Moskva 1967.Internacionalisty. Učastie trudâŝčihsâ stran central'noj i jûgovostočnoj Evropy v borʼbe za vlastʼ Sovetov v Rossii 1917–1920 gg., red. Aleksandr Manusevič, Moskva : Izdatelʼstvo Nauka, 1987, [online], [Dostęp: 16.01.2018]. Dostępny w World Wide Web: .Juhl Eduard, Klante Margarete, Epstein Herta, Brändström. Weg und Werk einer grossen Frau in Schweden, Sibirien, Deutschland, Amerika, Stuttgart : Evang. Buchgem., 1962.Karpus Zbigniew, Jeńcy rosyjscy i bolszewiccy w Tucholi (1914–1922) [w:] Tuchola: obóz jeńców i internowanych 1914–1923, t. 1, cz. 3: Warunki życia jeńców i internowanych, red. Zbigniew Karpus, Waldemar Rezmer, Seria: Obozy jeńców i internowanych na ziemiach polskich 1914–1924, Toruń : Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, 2007, s. 43–48, ISBN 978-83-231-2070-4.Karpus Zbigniew, Obozy jeńców wojennych z państw Ententy na ziemiach polskich pod panowaniem pruskim (1914–1918) [w:] Społeczeństwo polskie na ziemiach pod panowaniem pruskim w okresie I wojny światowej, red. Mieczysław Wojciechowski, Toruń : Uniwersytet Mikołaja Kopernika, 1996, s. 149–162.Krestovozdviženskaâ obŝina siester miloserdiâ [w:] Ènciklopediâ blagotvoritel'nosti. Sankt-Peterburg [Dostęp: 16.01.2018]. Dostępny w World Wide Web: .Marcinkiewicz Alicja, Śmiertelność jeńców wojennych w latach 1914–1918 na terenie Prus Zachodnich, „Koło Historii” 2016, nr 19, s. 115–125.Meehan Therese C., Irish Nurses at the Crimean War [Dostęp: 16.01.2018]. Dostępny w World Wide Web: .Miodowski Adam, Jeńcy austro-węgierscy w niewoli rosyjskiej w okresie przedrewolucyjnym (sierpień 1914– luty 1917), „Białostockie Teki Historyczne” 2016, t. 14, s. 111–130.Miodowski Adam, Sytuacja jeńców wojennych z armii państw centralnych w niewoli rosyjskiej po przewrocie bolszewickim (listopad 1917 – marzec 1918) [w:] Wielka Wojna poza linią frontu, red. nauk. Daniel Grinberg, Jan Snopko, Grzegorz Zackiewicz, Białystok : Instytut Historii i Nauk Politycznych Uniwersytetu w Białymstoku, 2013, s. 363–372.Moritz Verena, Leidinger Hannes, Gefangenschaft, Revolution, Heimkehr. Die Bedeutung der Kriegsgefangenenproblematik für die Geschichte des Kommunismus in Mittel- und Osteuropa 1917–1920, Wien : Böhlau, 2003, ISBN 9783205770688, [online], [Dostęp: 26.01.2018]. Dostępny w World Wide Web: .Nachtigal Reinhard, Die dänisch-österreichisch-ungarischen Rotkreuzdelegierten in Russland 1915–1918. Die Visitationen der Kriegsgefangenen der Mittelmächte durch Fürsorgeschwestern des österreichischen und ungarischen Roten Kreuzes, „Zeitgeschichte” 1998, No. 25, s. 366–374, ISSN 0256-5250.Nachtigal Reinhard, Kriegsgefangene der Habsburgermonarchie in Russland, „Österreich in Geschichte und Literatur mit Geographie” 1996, Vol. 40, s. 248–262, ISSN 1013-9966.Nachtigal Reinhard, Zur Anzahl der Kriegsgefangenen im Ersten Weltkrieg, „Militargeschichtliche Zeitschrift” 2008, No. 2, s. 345–384, DOI: https://doi.org/10.1524/mgzs.2008.67.2.345.Nowikowa Irina, O pobiegach niemieckich i awstrijskich wojennoplennych czeriez Finlandiju w gody pierwoj mirowoj wojny [w:] Sankt Pietierburg i strany Siewiernoj Jewropy, red. kollektiw awtorow, Sankt Pietierburg 2007, s. 168–182.Ölçen Mehmet Arif, Vetluga memoire. A Turkish prisoner of war in Russia 1916–1918, transl. Gary Leiser, Gainesville : University Press of Florida, 1995, ISBN 9780585178165, [online], [Dostęp: 26.01.2018]. Dostępny w World Wide Web: .Probst Ernst, Superfrauen 6 – Medizin. Biografien berühmter Ärztinnen, Krankenschwestern, Hebammen und Stifterinnen, bmw : GRIN Verlag, 2013, e-ISBN 9783640395026, [online], [Dostęp: 26.01.2018]. Dostępny w World Wide Web: .Rachamimov Alon, Alltagssorgen und politische Erwartungen. Eine Analyse von Kriegsgefangenenkorrespondenzen in den Beständen des Österreichischen Staatsarchivs, „Zeitgeschichte” 1998, No. 25, s. 350–351, ISSN 0256-5250.Rachamimov Alon, POWs and the Great War. Captivity on the Eastern Front, Oxford : Berg Publishers, 2002.Sibirskaja sovietskaja encyklopiedija, t. 1, red. Mark Azadovskij i dr., Moskva : Sibirskoe kraevoe izdatelʹstvo, 1929.Snopko Jan, Z problemów opieki nad polskimi jeńcami w obozach państw centralnych w latach pierwszej wojny światowej (1914–1918) [w:] Z dziejów Rosji i Polski w XX wieku. Księga dedykowana prof. Richardowi Pipesowi, red. Henryk Kocój, Radosław Małek, Marek Szczerbiński, Gorzów Wielkopolski : Sonar, 2006, s. 193–203, ISBN 83-88784-33-1.Śladkowski Wiesław, Dla Polski i Francji. Maria Curie-Skłodowska w latach I wojny światowej, „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska, Sectio F, Historia” 2011, Vol. 66, z. 1, s. 67–77.Wurzer Georg, Die Kriegsgefangenen der Mittelmächte in Russland im Ersten Weltkrieg. Dissertation zur Erlangung des akademischen Grades Doktor der Philosophie in der Geschichtswissenschaftlichen Fakultät der Eberhard-Karls-Universität zu Tübingen. Hauptberichterstatter: prof. dr. Dietrich Beyrau, Tübingen : Univ. Diss., 2000, [online], [Dostęp: 26.01.2018]. Dostępny w World Wide Web: .Yanikdag Yucel, Ottoman Prisoners of War in Russia 1914–22, „Journal of Contemporary History” 1999, Vol. 34, No. 1, p. 69–85, [online], [Dostęp: 26.01.2018]. Dostępny w World Wide Web: .1(4)477