Tadeusz Konwicki ou le mythe du Juif errant

Tadeusz Konwicki albo mit Żyda Wiecznego Tułacza Dzieło Tadeusza Konwickiego umyka łatwym formułom, zarówno pod względem artystycznym (proza na wpół-oniryczna, na wpół-realistyczna z przewagą pierwiastka lirycznego), jak ideowym (relatywizacja znaczeń). Zarazem, mimo świadomej marginalności tematycznej i stylistycznej, zajmuje ważne miejsce w polskiej literaturze powojennej, nie mówiąc o powodzeniu międzynarodowym. Autor artykułu proponuje poprzez przegląd stylów narracyjnych, tematów i postaci zobiektywizować w pewnym sensie tę twórczość przez odniesienie do znanego mitu Żyda Wiecznego Tułacza, mitu obecnego w niej implicite. Spojrzenie na narrację wskazuje na wielość stylów literackich o przeważającym charakterze lirycznym. Otóż rozliczne miejsca akcji zawsze dają się sprowadzić do matryc dzieciństwa i partyzanckiej młodości w okolicach Wilna, a rozmaitość stylów odpowiada stosunkowi afektywnemu bohatera-narratora do ewokowanej rzeczywistości. Za to decydujący okazuje się temat czasu rozbitego, silnie nacechowanego symbolicznie. Często np. narracja dotycząca przeszłości odbywa się w czasie teraźniejszym, a teraźniejszości — w czasie przeszłym. . . Ów rozbity czas odsłania nam groteskowy świat po ciężkim szoku, zbudowany na silnym poczuciu winy — jednostkowej i gatunkowej — gdzie wyłącznie spotkanie z innymi i opowiedzenie własnych przeżyć daje jakieś poczucie tożsamości. Owa międzyludzka komunia może mieć miejsce poprzez picie wódki, seksualne pożądanie czy wspólne przestępstwa, ale mimo to w czasie spotkania ludzi powstaje wymiar metafizyczny : obraz Boga tworzonego z ludzkich tęsknot do wartości. Świat jest przedstawiony w tym kontekście jako czyściec, a pokusa życia między poczuciem winy i odrzuceniem przez innych prowadzi do błędnego tułactwa, które jest jedyną formą możliwego uczestnictwa w życiu. Człowiek-tułacz jest stałym punktem odniesienia świata rozbitego na wielość czasów i pozorny ruch. Transcendencja i tożsamość odnajdywane są w akcie komunikacji z innymi, w zbiorowej pamięci, w procesie typizacji własnego wnętrza, jedynie wiarygodnej matrycy rzeczywistości międzyludzkiej. Arche-mit Żyda Wiecznego Tułacza daje powszechnie znane odniesienie temu heroicznemu tułactwu, gdzie odbudowuje się świat wychodząc od własnego wnętrza, by otaczającej, groteskowej rzeczywistości zapewnić — poprzez doświadczenie zła i tęsknoty za wartościami — stałą obecność pierwiastka ludzkiego.Masłowski Michel. Tadeusz Konwicki ou le mythe du Juif errant. In: Revue des études slaves, tome 63, fascicule 2, 1991. Contre une vérité exclusive : littérature polonaise 1939 à 1989, sous la direction de Hélène Włodarczyk. pp. 547-559