Betekenisvolle ontmoetingsplekken: Nieuwe strategieen en hernieuwde tactieken

De veranderingen in het sociale domein hebben gevolgen voor de sociaal-fysieke infrastructuur – sociale voorzieningen en ontmoetingsplekken in steden en dorpen. Bestaande plekken verdwijnen, zoals veel ‘klassieke’ buurthuizen en nieuwe plekken als een ‘Huis van de Wijk’ komen op. Dikwijls in een bestaand gebouw, maar met een nieuw verhaal, een nieuwe ideologie en nieuwe doelstellingen. De nieuwe Wmo en Welzijn Nieuwe Stijl vormen de context van veranderende ontmoetingsplekken in de wijk en de buurt. Ontmoetingsplekken bestaan al lang en lijken in toenemende mate een constructieve rol te vervullen in onze samenleving, zij het op verschillende niveaus. Bovenstedelijke ontmoetingsplekken, zoals bijzondere parken, musea en hippe tentjes kunnen rekenen op toenemende populariteit en varen op belevingstrends. Naast deze, vaak in de stadcentra gelegen, plekken, hebben veel bewoners baat bij een ander type ontmoetingsplek in hun eigen wijk of buurt. Kleinschaliger en gericht op de buurt of wijk zelf – het idee van een ‘huiskamer’ past, als metafoor, bij deze plekken. Op deze plekken zorgen ontmoetingen voor publieke vertrouwdheid en fungeren deze plekken dikwijls een tweede thuis voor mensen. De klassieke buurthuizen zijn een voorbeeld van buurtgerichte ontmoetingsplekken, maar ook de slager op de hoek, het speelpleintje, de sportkantine, het buurtcafé en de wijktuin. Plekken binnen én buiten kunnen zich ontwikkelen tot betekenisvolle plekken in het publiek domein. Dit kwalitatieve, beschrijvende en explorerende onderzoek is tweedelig. Het eerste deel is een inventarisatie om de Rotterdamse praktijk in kaart te brengen. In mei en juni van 2015 is een rondvraag gedaan in de stad onder bestaande ontmoetingsplekken waaronder grote buurthuizen, wijktuinen, diaconale projecten en andere particuliere initiatieven. Op 9 juli 2015 is een bijeenkomst georganiseerd waar de eerste bevindingen zijn verkend en uitgediept. Het tweede deel van het onderzoek richt zich op reeds bestaande invullingen en vormen van ontmoetingsplekken binnen het nieuwe welzijn. Naast praktijkvoorbeelden uit Rotterdam is veel aandacht uit gegaan naar de situatie in vier kleine gemeenten en in de andere drie grote steden: Amsterdam, Utrecht en Den Haag. Zo kent Amsterdam in enkele stadsdelen al sinds 2012 ‘Huizen van de Wijk’, een concept wat in 2016 op een soortgelijke manier in Rotterdam zal worden geïntroduceerd. Het begrippenpaar ‘strategie-tactiek’ van De Certeau vormt het kader om de dynamiek te begrijpen en te duiden. Strategie staat voor de structuren van macht, waaronder instituties, politieke partijen, belangengroepen en beroepsorganisaties met een top-down oriëntatie. Tactieken zijn informeler en gefragmenteerder en ontstaan bottom-up door bijvoorbeeld bewoners, vrijwilligers en stichtingen. Dit rapport focust op de ontwikkeling van (nieuwe) strategieën en plaatst deze tegenover de vragen, dilemma’s en manieren waarop tactieken hierop anticiperen en hier vorm invulling aan geven. Bezuinigingen en veranderingen in de samenleving hebben geleid tot nieuwe strategieën in het sociaal domein – in veel plaatsen is hierdoor de sociaal-fysieke infrastructuur ingrijpend veranderd. Zowel door sluiting van bestaande plekken zoals de klassieke buurthuizen, als door de komst van een nieuwe generatie door de overheid geïnitieerde concepten. Met deze ontmoetingsplekken ‘nieuwe stijl’ wordt vorm en invulling gegeven aan de uitgangspunten van de nieuwe Wmo – op deze plekken wordt onder andere een beroep gedaan op de zelfredzaamheid van bewoners. Zowel in kleinere gemeenten als in de vier grote steden worden deze veranderingen van de laatste jaren langzaamaan zichtbaar. Soms gaat het om gloednieuwe plekken, soms is het een revitalisatie of een lichte accentwijziging van een voormalig buurthuis of buurtcentrum. En ook in bestaande instellingen, zoals verzorgingshuizen of sportverenigingen, wordt ruimte gemaakt voor ontmoetingsplekken en krijgen deze plekken zodoende nieuwe maatschappelijke functies. Naast een nieuwe kijk op welzijn blijken, zoals de ontwikkelingen in Amsterdam Nieuw-West laten zien, ook andere processen, zoals de politiek-bestuurlijke context, van invloed op de invulling van nieuwe strategieën in het welzijnsbeleid. De opschaling van buurt- naar wijkniveau valt op, even als de toenemende aandacht voor en invulling van zelfbeheer en zelforganisatie. Eveneens leggen de nieuwe strategieën tegenstrijdigheden bloot. Enerzijds pleit het nieuwe elan voor ‘van onderop’, ‘burgerkracht’ en ‘de burger aan zet’ en wordt van professionals verwacht een stap naar achter te doen. Anderzijds worden weldegelijk ‘van boven’ nieuwe strategieën ontwikkeld en nieuwe kaders en spelregels bepaald. Alle ontwikkelingen bezien worden door de onderzoeksrespondenten enkele dilemma’s benoemd en (h)erkent en benoemd. Uit het onderzoek zijn de volgende zes dilemma’s te formuleren: 1) Komt in de ontmoetingsplek wel een afspiegeling van de wijk (en moet dat wel worden nagestreefd)? 2) Hoe zorg je dat iedereen naar binnen wilt komen en zich er ook thuis voelt? 3) Moet je als bewoner iets doen op een ontmoetingsplek? 4) Wat als iedere ontmoetingsplek (zeer) anders is? 5) Kun je aan een ontmoetingsplek continuïteit garanderen (en het belang van vertrouwen)? en 6) Hoe weet je wat werkt, en moet je dit meten? Strategieën (zoals nieuw beleid) blijken van grote invloed zijn op bestaande initiatieven, plekken en andere tactieken in de stad, in mindere mate beïnvloeden tactieken een strategie. De praktische tactieken van bewoners en organisaties verschillen bovendien dikwijls van de strategische beleidsplannen. Naast alle spanningen die er zijn is er enige speelruimte tussen strategie en tactiek in. De kunst is om die speelruimte optimaal in te zetten ten behoeve van wijk- en buurtbewoners. Tactieken slagen er met wisselend succes in om het speelveld te betreden met als grootste troef: een warm welkom voor iedereen die wilt kijken wat er allemaal is en wat er allemaal gebeurt in de stad