Betekenis van vegetatie ontwikkeling in de drooggevallen gebieden van het Volkerakmeer-Zoommeer voor de fauna.: Aantalsfluctuaties in muizenpopulaties in relatie tot de ontwikkeling van de vegetatie

In april 1987 werd de Philipsdam voltooid en door het wegvallen van eb en vloed kwam er langs het Volkerak-Zoommeer ca. 1780 ha. grond permanent droog te liggen, bestaande uit voormalige schorren, slikken en platen. In het kader van het "Onderzoeksplan oeverontwikkeling Volkerak en Zoommeer 1987-1996" (RWS) werd een onderzoek verricht naar de kolonisatie en aantalsveranderingen van muizen op de drooggevallen gronden langs het Volkerak-Zoommeer, in relatie tot ontwikkeling van de vegetatie. In dit rapport worden de gegevens over de jaren 1987-1992 geanalyseerd. In het gebied werden vier soorten woelmuizen gevangen: de Veldmuis, de Aardmuis, de Noordse woelmuis en de Rosse woelmuis. Verder werden gedurende de onderzoeksperiode de drie soorten ware muizen aangetroffen: de Bosmuis, de Huismuis en de Dwergmuis. Ook werden er vier soorten spitsmuizen gevangen, namelijk de Bosspitsmuis, de Huisspitsmuis, de Dwergspitsmuis en de Waterspitsmuis (1 ex). Het voormlige schor was reeds in september 1987 gekoloniseerd door een aantal muizensoorten. Op de voormalige slikken ws dit pas het geval in 1990, terwijl de (zandige) platen aan het eind van de onderzoeksperiode nog steeds niet door de muizen werden bevolkt. Zo was er op de platen in 1992 nog steeds sprake van een zeer open biotoop met een laag bedekkingspercentage van de kruidlaag. Op het voormalig schor daarentegen was reeds in 1987 een min of meer gesloten vegetatie aanwezig, van belang als voedsel voor de muizen, maar ook in de vorm van dekking tegen (lucht)predatoren. De zeldzame Noordse woelmuis werd ook in het onderzoeksgebied aangetroffen. Deze soort komt in Nederland voor op de Zeeuwse eilanden en Texel, in de Biesbosch, op vochtige plaatsen langs de Friese meren en in laagveengebieden in Noordholland. De Noordse woelmuis kan zich handhaven in zeer natte terreinen met een ruige vegetatie, in veel gevallen rietvelden. Versnippering van het kernhabitat van deze soort, en ook ontwatering en begrazing, resulterend in een biotoop waar de soort minder concurrentiekrachtig is dan andere woelmuizen, zijn belangrijke oorzaken voor de zeer beperkte verspreiding van de Noordse woelmuis in Nederland. In het onderzoeksgebied werd de soort alleen gevangen op de drooggevallen gronden bij Flakkee, namelijk de Krammerse Slikken en de Hellegatsplaten, en niet langs de Brabantse en Zeeuwse oever. Op de Hellegatsplaten werd echter ook de Veldmuis gevangen en beide soorten kwamen ruimtelijk gescheiden voor. De Noordse woelmuis kon zich echter uitstekend handhaven tijdens de onderzoeksperiode. Sinds 1992 worden de Hellegatsplaten echter begraasd door rundvee en paarden, en het beheer is gericht op het doen ontstaan van een tamelijk open grazig biotoop. Aangezien de Noordse woelmuis begrazing slecht verdraagt is het sinds 1992 ingestelde beheer verre van optimaal voor deze soort. Gezien het schaarse voorkomen van de Noordse woelmuis in Nederland, is een beheer mede gericht op het behoud van deze soort op de Krammerse Slikken en de Hellegatsplaten, aanbevelenswaard. Bij de huidige begrazingsdruk zal de Noordse woelmuis zich hier niet kunnen handhaven, zoals in het verleden ook reeds gebeurde op de Slikken van Flakkee, in de Grevelingen. Tegen de achtergrond van een mede op roofvogels gericht beheer van natuurgebieden in Nederland, werd in het onderzoek veel aandacht besteed aan de Veldmuis, die een belangrijke voedselbron vormt voor roofvogels. De Veldmuis kwam in de eerste drie jaar na afsluiting van het gebied (1987-1989) in extreem hoge dichtheden voor op de voormalige schorren, terwijl er in de laatste drie jaar (1990-1992) veel lagere aantallen werden gevangen. Deze grote verndering in Veldmuis-dichtheid ging samen met een snelle successie van de vegetatie. In 1987 werd de vegetti vooral gedomineer door zouttolerante soorten als Kweldergras, Zulte en Schorrezoutgras. Ook Spiesmelde kwam toen reeds veel voor, maar deze soort bereikte maximale bedekkingspercentages in 1988 en 1989. In 1990 volgde een snelle toename van de Akkerdistel, en in nog sterkere mate Duinriet. Deze soort bedekte in 1992 ongeveer 50% van het oppervlak op het voormalig schor. De Veldmuisvangsten bleken positief geassocieerd met het bedekkingspercentage van resp. Zulte, Kweldergras en Spiesmelde. Deze soorten zijn dus positieve indicatoren voor Veldmuizen. Duinriet daarentegen had een negatief effect, en is waarschijnlijk minder aantrekkelijk als voedsel voor de Veldmuis. De zeer aanzienlijke variaties in de Veldmuisvangsten in de ruimte en de tijd konden echter slechts voor een gering deel worden verklaard door variaties in het aanbod van de verschillende plantensoorten. De negatieve associatie met de andere muizensoorten, de afstand tot de dijk (immigratiebron) en vooral de overall jaarverschillen bleken de meeste variatie in Veldmuisvangsten te verklaren. Het is voor de hand liggend dat er op de voormalige schorren bij een voortgaande successie niet opnieuw hoge dichtheden Veldmuizen zullen optreden. De verdergaande verruiging en boomopslag, alsmede de kolonisatie van deze terreinen door de concurrerende Aardmuis aan het einde van de onderzoeksperiode zijn hiervoor de belangrijkste redenen. De Veldmuis is vooral van belang voor muizenetende roofvogels omdat hoge dichtheden kunnen worden bereikt. Bovendien is de Veldmuis gemakkelijker vangbaar dan de andere woelmuizensoorten vanwege de relatief korte vegetaties waarin deze soort voorkomt. Hoge dichtheden van Veldmuizen lijken vooral op te treden tijdens het pionier stadium van de vegetatiesuccessie. In natuurlijke wetlands is er sprake van een grote mate van dynamiek in het oecosysteem, vooral gestuurd door grote variaties in waterstand. Periodes van droogte en vegetatiesuccessie worden afgewisseld door langdurige inundaties, met als gevolg dat opnieuw pioniervegaties kunnen ontstaan, als het gebied weer droogvalt. Hoewel een wisselend waterpeil in het Volkerak-Zoommeer vooral op de lager gelegen slikken en platen een dergelijke dynamiek zou kunnen bewerkstelligen, zal de successie op de veel hoger gelegen voormalige schorren doorgaan. Het inzetten van grote grazers, zoals sinds 1992 op de Dintelse gorzen en in mindere mate op de Slikken van de Heen gebeurt, lijkt dan ook een meer reele optie om op de voormalige schorren, althans plaatselijk, een vrij korte en grazige vegetatie te doen ontstaan waarin de Veldmuis, en daarmee de muizenetende roofvogels, zich kunnen handhaven