Het Genneperhuis: de vestinggrachten. Inventariserend veldonderzoek door middel van proefsleuven, gevolgd door een archeologische begeleiding: BAAC rapport A-09.0235

Het plangebied Genneperhuis is een beschermd archeologisch rijksmonument gelegen in het Belvederegebied Maasvallei gemeente Gennep. Het Genneperhuis is een kasteelruïne die omringd is door grachten uit de 17de eeuw. Voor de herinrichting van het gebied is het Belvedereproject Masterplan Genneperhuis opgesteld. Bijzonder aan de planontwikkeling is dat het niet alleen gaat om cultuurhistorie, maar om de combinatie met natuurontwikkeling, recreatie en rivierverruiming. Allereerst wordt het grachtenstelsel rondom de ruïne heringericht. Delen van de grachten worden zodanig uitgediept dat deze permanent watervoerend worden. Andere delen worden slechts licht uitgediept, zodat deze regelmatig droog vallen. Met name het kroonwerk gelegen ten noorden van de Niers en de grachten ten zuiden daarvan zullen uitgediept worden. Het voormalige reliëf van de vestingwerken wordt hierdoor weer deels teruggebracht in het landschap. In 2000 is door RAAP archeologisch adviesbureau bv een archeologische inventarisatie van het plangebied Genneperhuis gemaakt. Naar aanleiding hiervan heeft BAAC bv een bureau- en inventariserend booronderzoek uitgevoerd. Van 7 september tot en met 30 oktober 2009 heeft BAAC bv in opdracht van de Dienst Landelijk Gebied een inventariserend archeologisch veldonderzoek door middel van proefsleuven uitgevoerd op de voormalige vesting het Genneperhuis te Gennep. Het inventariserend veldonderzoek hield in dat op regelmatige afstand proefsleuven werden aangelegd in het 17deeeuwse grachtenstelsel van de voormalige vesting. Doel van het onderzoek was het vastleggen van het profi el ofwel de vullingopbouw van de grachten. Het onderzoeksgebied is onderverdeeld in twee deelgebieden; de gracht voor het kroonwerk gelegen ten noorden van de rivier de Niers en het grachtenstelsel van de zuidelijke vestingwerken gelegen ten zuiden van de rivier de Niers. Na documentatie van de stratigrafi sche opbouw van de grachten en metaaldetectie, waarbij vondsten individueel werden ingemeten, werden de daartussen gelegen delen uitgegraven onder archeologische begeleiding. Doel van de begeleiding was het veiligstellen van archeologische informatie die bij het uitgraven van de grachten zou worden aangetast of vernietigd. Tijdens de begeleiding werden vondsten per laag verzameld. In dit rapport worden de bevindingen van het archeologisch onderzoek beschreven. De ruïne van het Genneperhuis is een beschermd gebouwd rijksmonument gelegen ten noordwesten van het stadje Gennep op de plaats waar de Niers en de Maas samenvloeien. De restanten van het Genneperhuis zijn duidelijk zichtbaar in de vorm van een begroeide verhoging met restanten van de muren. Een deel van de voormalige 17de-eeuwse grachten zijn in het veld te herkennen door variatie in reliëf. In het gebied komen afzettingen van zowel de Maas als de Rijn voor. In de koude perioden van de ijstijd is uit de vlakte van de vlechtende Maas, die in de winter voor het overgrote deel droog lag, zand opgewaaid en afgezet op de hoger gelegen terrassen ten noorden van het Genneperhuis; het betreft vooral dekzand en rivierduinen. Van het Genneperhuis en de directe omgeving zijn veel archeologische waarnemingen in Archis bekend. Tijdens de Tachtigjarige Oorlog is het middeleeuwse kasteel fors uitgebreid met meerdere grachten, bastions, ravelijnen, een hoornwerk en een kroonwerk. Op basis van historisch kaartmateriaal is een bouwfasering voor de 17de eeuwse aarden verdedigingswerken opgesteld. Het kroonwerk ten noorden van de Niers is waarschijnlijk tussen 1624 en 1631 aangelegd en is alleen tijdens het beleg van 1641 betrokken geweest bij een belegering. De zuidelijke vestingwerken zijn tussen 1598 en 1624 aangelegd. Dit betekent dat in de grachten voor de zuidelijke vestingwerken ook vondstmateriaal aanwezig kan zijn van belegeringen daterend van vóór 1641. In de eerste helft van de 17de eeuw is de vesting namelijk vaak van bezetter verwisseld maar meestal ging dat met geringe gevechtshandelingen gepaard. Tussen 1635 en 1641 was de vesting voorzien van een sterke Spaanse bezetting en van groot strategisch militair belang. De ligging langs de Maas verhinderde een Staatse doortocht in het Maasdal richting Venlo, Roermond en Maastricht. Daarnaast diende de vesting als bevoorradingspost voor Spaanse veldtochten naar het noorden. In 1641 werd de vesting door een groot Staats leger onder leiding van prins Frederik Hendrik belegerd. Het Staatse beleg is een typisch voorbeeld van een 17de -eeuwse belegering. Allereerst werd de vesting omsloten met een belegeringslinie en een circumvallatie linie Een Spaans ontzettingleger probeerde vergeefs de omsingeling te doorbreken. Daarna werd door de Staatse troepen begonnen met het aanleggen van aanvalsloopgraven die het mogelijk maakten om de kanonnen telkens wat dichter bij de vesting te plaatsen. De vesting werd vanuit het westen (Middelaar) en oosten (Gennep) aangevallen. Vanaf de overzijde van de Maas werden de graafwerkzaamheden gedekt door meerdere geschutsbatterijen. Uiteindelijk werden de wallen van de vesting ondergraven en ondermijnd waarna de belegerden zich overgaven en eervol mochten vertrekken. Tussen 1641 en 1710 was de vesting afwisselend in Franse of in Staatse handen, maar hierbij werd niet gevochten. In 1710 is de vesting door Franse troepen defi nitief ontmanteld. Op de voormalige vestingwerken ontstond het gehucht Genneperhuis dat tot het midden van de 19de eeuw bewoond is gebleven. Aan het eind van de Tweede Wereldoorlog maakte het plangebied deel uit van een Duitse verdedigingslinie en werden loopgraven en kanonstellingen aangelegd. Tijdens de geallieerde aanval genaamd Operation Veritable, is in het gebied kortstondig gevochten. Iets ten oosten van de voormalige vesting trokken Schotse troepen over de rivier de Niers om de stad Gennep na hevige gevechten in te nemen. Tijdens het onderzoek werden de profi elen van de proefsleuven gedocumenteerd. De stratigrafi sche opbouw van de grachten voor het kroonwerk bestond uit een laag zand met grind op de bodem van de gracht. Deze laag is waarschijnlijk snel gevormd, tijdens of vlak na het graven van de gracht, omstreeks 1624-1631. Hierboven bevond zich aan de vestingzijde vaak een pakket ingeworpen grond. Vermoedelijk is dit pakket daar terecht gekomen tijdens of na het beleg van 1641. Daarboven bevond zich een pakket klei dat is afgezet in de tweede helft van de 17de eeuw. Boven het kleipakket bevond zich een laag ingeworpen grond uit de 18de/19de eeuw. Klaarblijkelijk zijn de grachten toen gedeeltelijk gedempt. De stratigrafi sche opbouw van de grachten voor de zuidelijke vestingwerken verschilde met die van het kroonwerk. Het grootste verschil betrof het ontbreken van een laag ingeworpen grond die het onmogelijk maakte om een onderscheid te maken tussen grachtvulling voor en na het beleg van 1641. De vullingslagen bestonden overwegend uit natuurlijk afgezette klei, met af en toe locaal een laagje ingeworpen grond en in een enkel geval zelfs een afvallaagje. Vondsten in de proefsleuven die gerelateerd konden worden aan gevechtshandelingen werden individueel ingemeten. Tijdens de latere ontgravingen van de tussengelegen grachtdelen werden de vondsten per vak verzameld. Binnen ieder vak werden de vondsten zoveel mogelijk per laag verzameld. In de grachten werd veel 17de eeuws vondstmateriaal gevonden dat voor het overgrote deel gerelateerd kan worden aan gevechtshandelingen. Hierbij moet vooral gedacht worden aan loden kogels van roeren en musketten, maar ook fragmenten van kanonnen, blanke wapens, mortieren, kanonskogels en handgranaten. Veel minder vaak werd er materiaal gevonden dat gerelateerd kon worden aan nederzettingsactiviteiten zoals gebruiksaardewerk, glas, leer, bouwkeramiek en slachtafval. De vondstspreidingen van oorlogstuig wijzen erop dat de 17de-eeuwse Staatse aanval komend vanuit het oosten gericht was op het meest zuidoostelijke deel van de vesting, gelegen tussen het ravelijn en de Maas. Dit komt overeen met de vermeldingen in historische bronnen. Daarnaast werd ook veel oorlogstuig gevonden in de gracht ten noorden van het kroonwerk. De fl anken van het kroonwerk zijn minder betrokken geweest bij gevechtshandelingen. Dit laatste is niet bekend uit historische gegevens. Tijdens het onderzoek werden op meerdere plaatsen resten van structuren aangetroffen. In de 17de eeuw waren de oevers van de grachten beschoeid met houten staken waartussen wilgentenen gevlochten waren. Ten westen en ten oosten van het ravelijn, gelegen voor de hoofdingang, werden houten palen van bruggen aangetroffen. In de gracht voor het kroonwerk werden geen brugpalen teruggevonden hoewel uit historische bronnen blijkt dat hier wel een brug moet zijn geweest. Waar de gracht van het kroonwerk in verbinding staat met de Niers werden sporen van gronddammen aangetroffen met mogelijke restanten van doorlaten. De functie van de dammen is overigens niet duidelijk. Bakstenen constructies, zoals tuinmuren en een brug, dateren alle uit de 19de of begin 20ste eeuw. Ze moeten gerelateerd worden aan de bewoning en opstallen op het gehucht Genneperhuis. Uit de 18de en begin 19de eeuw dateert een vondstrijke afvallaag in de gracht nabij het gehucht. Het vondstmateriaal wijst erop dat in het gehucht zowel arme en middenklasse huishoudens woonden. Misschien moet bij die laatste categorie gedacht worden aan de tolgaarder. Verspreid over het onderzoeksgebied werden ook vondsten gedaan uit de Tweede Wereldoorlog. Het vondstmateriaal bestond overwegend uit munitie van geallieerde troepen, het lijkt erop dat de Duitsers weinig tegenvuur hebben gegeven tijdens de aanval door Schotse troepen. Na de Tweede Wereldoorlog werd het plangebied gebruikt voor agrarische doeleinden en raakte de ruïneheuvel overgroeid met bomen en struikgewas. De herinrichting in het kader van het Belvedereproject van het plangebied is bedoeld om het gebied te ontsluiten en kan beschouwd worden als een nieuw hoofdstuk in de geschiedenis van het gebied