Langerak, gemeente Liesveld. Massabegraving uit de tweede helft van de dertiende eeuw aan de Lekdijk.: BAAC rapport A-11.0071

In opdracht van Hoveniersbedrijf J.P. Baardwijk werd een beperkt archeologisch onderzoek (opgraving) uitgevoerd aan de Lekdijk 173a te Langerak, gemeente Liesveld. Op de onderzoekslocatie was bij de aanleg van funderingen voor een nieuwbouwwoning bij toeval menselijk botmateriaal gevonden. Voor deze nieuwbouwlocatie was op basis van de destijds beschikbare informatie geen archeologisch onderzoek noodzakelijk, zodat het hier letterlijk om een toevalsvondst ging. Bij een eerste veldinspectie, die door de in gang zijnde bouwwerkzaamheden werd beperkt, werd de aanwezigheid van tenminste vier menselijke skeletten vastgesteld. Op basis daarvan werd besloten tot het bergen van de vier skeletten en het uitvoeren van een beperkt noodonderzoek in de vorm van een opgraving in het toekomstige tuingedeelte van de betreffende woning. Dit onderzoek werd uitgevoerd op 1 en 2 maart 2011. De ligging op een van de zandige oeverwallen aan de zuidzijde van de Lek en juist onder de dijk, bleek achteraf een hoge kans op het aantreffen van archeologische waarden te rechtvaardigen. Ook in historisch opzicht is de onderzoekslocatie interessant. Zij ligt aan de noordwestelijke oever van de kasteelgracht van het voormalige Kasteel Langerak, dat reeds in de 13e eeuw voor het eerst wordt vermeld en dat als terrein van hoge archeologische waarde bekend staat. Ook de nabijheid van het vestingstadje Nieuwpoort is historisch van belang. Archeologische vondstmeldingen waren van de locatie echter nog niet bekend (afgezien van het archeologische monument). De vindplaats werd aangetroffen onder een drietal blokvormige eilandjes binnen de al aangelegde funderingen van in aanbouw zijnde woningen. Hierin waren zowel in het vlak als op een dieper niveau skeletresten aanwezig. In het toekomstige tuingedeelte, aan de noord- en oostzijde van de woning, waren de skeletresten direct onder de bouwvoor, die hier 10 cm dik was, te zien. In totaal kon de aanwezigheid van 21 min of meer intacte skeletten worden vastgesteld. Grondsporen werden niet gevonden. Grafkuilen of andere vormen van begravingen ontbraken eveneens. Ook de begrenzing van een eventueel grotere grafkuil werd niet waargenomen. De skeletten lagen allen in verband en enigszins geordend met het hoofd in het westen. Daarbij kon de aanwezigheid van in ieder geval twee niveaus worden vastgesteld. Bij het onderzoek werden de resten van zeven individuen geborgen en fysisch-antropologisch onderzocht. Het betrof zes volwassenen en een jongvolwassene. Twee individuen konden als mannelijk en twee individuen als vrouwelijk worden geïdentificeerd. De aangetroffen pathologieën konden overwegend als normale ouderdomsverschijnselen worden gezien. Aanwijzingen voor een doodsoorzaak werden niet aangetroffen. Ook kon er geen relatie met eventuele gevechtshandelingen rond het Kasteel Langerak of het vestingstadje Nieuwpoort worden vastgesteld. Het geringe aantal vondsten in context, enkele fragmenten aardewerk met een uitlopende datering van de 12e tot de 19e eeuw, leverde geen duidelijke bijdrage aan de datering van de begravingen. Als voorlopige interpretatie werd aangegeven dat het mogelijk een massabegraving betreft die op basis van enkele spaarzame gegevens in de eerste helft van de 19e eeuw gedateerd kan worden. Dit werd ingegeven door de nabijheid van het Kasteel Langerak, de vindplaats ligt juist buiten de kasteelgracht, in een voormalige boomgaard. Het lijkt onaannemelijk dat deze massabegraving tijdens de bewoning van het kasteel zal zijn uitgevoerd. Het kasteel is aan het einde van de 18e eeuw gesloopt. Een datering van skelet 7 kwam echter uit op 1270 ± 30 AD, waarmee de massabegraving veel ouder is, namelijk tweede helft dertiende eeuw. Omtrent de doodsoorzaak van de begraven individuen tasten we in het duister. Aangezien op het botmateriaal aanwijzingen voor geweldsdelicten en daaraan gerelateerd vondstmateriaal (musketkogels, pijlpunten) ontbreken, kunnen de begravingen niet aan één van de vele gevechtshandelingen rondom het vestingstadje Nieuwpoort of het Kasteel Langerak worden gerelateerd. Als mogelijke doodsoorzaak wordt aan een epidemie of verdrinking tijdens een hoogwater gedacht. De Lekdijk bij Langerak is rond 1820 doorgebroken, maar deze relatief recente dijkdoorbraak kan gezien de datering van skelet 7 uit de tweede helft van de 13e eeuw (zie onder) niet de oorzaak zijn geweest van de dood van de begraven individuen. Mogelijk zijn bij een eerdere dijkdoorbraak/ springvloed of bij een epidemie vele slachtoffers gevallen, die niet op het kerkhof van Langerak begraven konden worden. Vermoed wordt dat de slachtoffers op een snelle manier in een massabegraving nabij het kasteel ter aarde werden besteld om de verspreiding van eventuele besmettelijke ziekten te voorkomen of omdat er geen plaats was op het kerkhof. Het tot nu toe ontbreken van kinderskeletten past overigens niet in deze interpretatie. Gezien de datering van skelet 7 (1270 ± 30 na Chr.) is het overigens de vraag of er al een kerkhof bestond, omdat de oudste vermeldingen van de kerken van Langerak en Nieuwpoort eveneens in de tweede helft van de dertiende eeuw vallen. Op grond van de beperkte gegevens kon de exacte omvang van het massabegraving met de begravingen niet worden bepaald. Het westelijke deel was reeds door de aanleg van de funderingen deels vergraven. Aan de noordzijde werden tot 30 cm beneden het maaiveld geen skeletten meer aangetroffen. Aan de oostzijde vormt de kasteelgracht de begrenzing, maar aan de zuidzijde kon vanwege het aanwezige bouwterrein geen nader onderzoek worden uitgevoerd. Ook in verticale zin kon de omvang van vindplaats niet worden bepaald. Er was sprake van minimaal twee niveaus van begravingen, maar door het ontbreken van enige gelaagdheid in de bodemopbouw kon het aantal niveaus niet exact worden vastgesteld. Daarmee blijft het onduidelijk om hoeveel begravingen het exact gaat, hoewel bij twee niveaus en 21 gedocumenteerde skeletten rekening wordt gehouden met tenminste 40 begravingen. Uiteindelijk zijn bij niet-archeologische ruiming tenminste 200 schedels gezien, zodat er tenminste 200 individuen gelegen moeten hebben. Omtrent de datering van de massabegraving is door middel van 14C-onderzoek van een vingerkootje van skelet 7 uit werkput 2 enige duidelijkheid ontstaan. Het onderzochte botje heeft een kalenderjaar-ouderdom van 1270 ± 30 na Chr. Daarmee is een datering van skelet 7 (afkomstig van het onderste skeletniveau) in de tweede helft van de 13e eeuw aannemelijk. Uit een kort historisch overzicht bleek in deze periode veel gebouwd te zijn in de kernen van Langerak en Nieuwpoort en rondom het kasteel, maar de doodsoorzaak van de individuen is onduidelijk gebleven. Ook het ontbreken van kinderskeletten kan niet verklaard worden. Mogelijk kan een gericht en uitgebreid historisch onderzoek in de archieven van Langerak en Nieuwpoort mogelijk nog aanwijzingen opleveren (dit maakte echter geen deel uit van de opdracht). Daarbij zou gericht gezocht kunnen worden naar aanwijzingen voor het voorkomen van epidemieën (pest?) of overstromingen in de tweede helft van de 13e eeuw (hoewel de afwezigheid van kindergraven dan opmerkelijk is) en naar de eventuele registratie van het aantal slachtoffers. Ook eventuele aanwijzingen omtrent de teraardebestelling van deze slachtoffers zijn van belang. Hier ligt een mooie taak voor de Historische Kring Nieuwpoort