Een Spaans fort met een Frans jasje. Venlo, Kazerneterrein/MFC, opgraving: BAAC rapport A-12.0262

In opdracht van de gemeente Venlo heeft BAAC (onderzoeks- en adviesbureau voor Bouwhistorie, Archeologie, Architectuur- en Cultuurhistorie) een archeologische begeleiding en een opgraving uitgevoerd op het Kazerneterrein, deelgebied MFC te Venlo-Blerick. In dit rapport worden de resultaten van dit gecombineerde archeologisch, bouwhistorisch en historisch onderzoek gepresenteerd en worden aanbevelingen gedaan ten aanzien van toekomstig onderzoek en te volgen onderzoeksmethoden. De archeologische veldwerkzaamheden vonden plaats tussen 3 oktober 2012 en 21 augustus 2013. Daarop volgde de uitwerking en rapportage tot oktober 2014. De aanleiding voor het onderzoek was de geplande nieuwbouw van een MultiFunctioneel Centrum (MFC) binnen het onderzoeksgebied. De geplande werkzaamheden vormden een bedreiging voor de aanwezige archeologische waarden. Rond en binnen het onderzoeksgebied zijn in het recente verleden reeds enkele onderzoeken uitgevoerd. Hierbij zijn verschillende vindplaatsen op het kazerneterrein geïdentificeerd. Deze vindplaatsen stammen uit de periode late bronstijd tot en met de 20e eeuw. Voor het onderhavige onderzoek van het MFC-terrein waren met name de vindplaatsen uit de Romeinse tijd (Blariacum?) en de nieuwe tijd (fort Sint Michiel) van belang. Beide perioden worden dan ook expliciet genoemd in het cultuurhistorisch beleid van de gemeente Venlo. Het doel van het onderzoek was tweeledig: enerzijds het documenteren van alle archeologische resten van de diverse vindplaatsen, anderzijds het goed inzicht krijgen in de opbouw en datering van de vestingmuren van het fort Sint Michiel. Een verrassing was dat resten van de huizen aan de Brugstraat, sporen van Villa Zegers en van het voormalige “Molukkenkamp” in de grond aanwezig waren. Vermeldenswaardig is verder het aantreffen van grote hoeveelheden munitierestanten, bomkraters, vliegtuigbommen, een muntschat en de stoffelijke restanten van een Duitse militair. Tijdens het onderzoek is een groot gedeelte van het MFC-terrein opgegraven, alsmede een klein deel van het aanpalende terrein (Lijnstad). Hierbij is een totaal oppervlak van circa 50.590 m2 onderzocht. Per vindplaats is een uitwerkstrategie bepaald, voornamelijk met betrekking tot de meer dan 20.000 geregistreerde vondsten. Alle daartoe in aanmerking komende archeologische sporen zijn geanalyseerd. De vondsten uit de Romeinse tijd, van fort Sint Michiel en van het hoornwerk zijn in dit rapport integraal uitgewerkt. Bodem. Het onderzoeksgebied is gelegen op een rivierterras uit het Jonge Dryas (circa 11.000 jaar geleden), bestaande uit zand en grind, waarop door de wind een circa 1 meter dikke laag zand is afgezet. Er is op het terrein sprake van een hoge bruine enkeerdgrond, waaronder zich restanten van een horstpodzol bevinden. Prehistorie. Tijdens de opgraving zijn er geen grondsporen uit de prehistorie aangetroffen. Het handgevormde aardewerk dat is gevonden, is aan latere perioden (voornamelijk de Romeinse tijd) toe te schrijven. Wel zijn er negen artefacten van vuursteen aangetroffen, waaronder een kernvernieuwingstuk en twee fragmenten van geslepen bijlen. Eén van de bijlfragmenten is afkomstig van een Vlaardingen- of Burenbijl uit het midden-neolithicum (4.300 tot 2.500 voor Chr.). Romeinse tijd. De sporen van activiteiten uit de Romeinse tijd concentreren zich in het oostelijk deel van het plangebied. Hier zijn delen van twee plattegronden van huizen, een waterput en enkele losse paalsporen en kuilen aangetroffen. Het aardewerk geeft aan dat de resten dateren in de periode vanaf de tweede helft van de 2e eeuw tot en met het eind van de 3e eeuw na Chr. Het is nog de vraag of beide gebouwen tegelijkertijd in gebruik zijn geweest. Gelet op de resultaten van dit onderzoek is de zoektocht naar Romeins Blariacum nog niet voorbij. Dit rapport levert daaraan in zoverre een bijdrage, dat geconcludeerd moet worden dat een ligging van Blariacum op de thans onderzochte locatie niet waarschijnlijk geacht moet worden. Middeleeuwen. Net als voor de prehistorie geldt dat er wel enkele vondsten uit de middeleeuwen zijn aangetroffen, maar geen sporen. De locatie van het MFCterrein lijkt in die tijd een wat marginaal gebied voor agrarische activiteiten te zijn. Mogelijk was het er te nat voor akkerbouw en/of bewoning. Al aan het einde van de Romeinse tijd werden vanwege de toenemende wateroverlast de hogere Maasterrassen als bewoningslocatie opgezocht. Het onderzoeksgebied is waarschijnlijk langere tijd in gebruik geweest als hooi- en grasland, iets wat weinig sporen en vondsten heeft nagelaten. Verdedigingswerken. Uit de periode van na de middeleeuwen zijn twee grote structuren aangetroffen, een hoornwerk en fort Sint Michiel. De precieze ouderdom van het hoornwerk is vooralsnog onbekend. Tijdens de opgraving is de gracht van het hoornwerk aangesneden. Het is nog onduidelijk waar de twee grachtarmen liggen die, zoals afgebeeld op historisch kaartmateriaal, op de Maas hebben aansloten. Aan de noordzijde, tussen de Garnizoenweg en de Venrayse weg, is mogelijk nog ruimte voor onderzoek naar de exacte ligging van één van deze armen. De datering van de ontmanteling van het hoornwerk is al wel duidelijk (rond 1643), maar de aanlegdatum nog niet. Nader onderzoek naar de oudste fase is zeker gewenst. Naar het fort Sint Michiel was voor deze opgraving al onderzoek gedaan. Dit resulteerde in de aanname dat het fort direct bij de aanleg van muren zou zijn voorzien, iets wat op een schilderij over de belegering in 1646 zichtbaar lijkt te zijn. Het onderzoek van BAAC bracht aan het licht dat de muur van het fort in de grachtbedding was ingegraven en dus niet direct bij de aanleg van het fort was opgebouwd. Een voorlopige conclusie zou kunnen zijn dat we op het kazerneterrein te maken hebben met een Spaans fort, gebouwd in de periode 1641-1643. Dit fort kenmerkt zich door een stelsel van grachten en aarden wallen, zonder bekleding. Pas in de loop van de 18e eeuw, mogelijk de periode 1730-1740, zijn er muren aangebracht rond het fort. Van deze vroege fase van muren is tot nu toe geen (archeologisch te controleren) spoor teruggevonden. Aan het begin van de 19e eeuw lijkt het fort in opdracht van de Fransen op zeer grote schaal te zijn verbouwd, waarbij de muren opnieuw zijn opgetrokken. Het bouwhistorisch onderzoek van Buro4 leverde enkele afwijkende conclusies op. De onderzoekers onderscheiden drie duidelijke fase, twee bouwfases en een herstelfase. Het verschil tussen fase 1 en 2 is zichtbaar door de slordige afwerking van fase 2. Mogelijk zijn de muren van het fort eerst tot een verdedigbare hoogte opgetrokken (oorlogsdreiging?), waarna pas later de muren verder opgehoogd zijn. Het is ook mogelijk dat de muren op een gegeven moment deels afgebroken zijn, om daarna weer te zijn opgetrokken. De herstel- of derde fase is zichtbaar aan de buitenzijde van de muur, waar andere stenen zijn gebruikt dan aan de binnenzijde. Deze laatste fase is mogelijk enkele eeuwen jonger dan de oudere fases. De datering van het thans aanwezige muurwerk komt voornamelijk van de gegevens die het balkenrooster onder de muur heeft opgeleverd. Zo is een kapdatum van het hout tussen oktober 1806 en april 1807 een aanwijzing, in combinatie met het feit dat alle balken stevig met elkaar in verbinding staan en als zodanig niet gemakkelijk onafhankelijk te vervangen zijn. Daarnaast is de onderlinge afstand tussen de balken, zowel aan de oost- als de zuidzijde van het bastion, telkens vrijwel één meter, een maat die pas in de Franse tijd werd ingevoerd. Er blijven rond fort Sint Michiel nog veel vragen onbeantwoord. Een belangrijke vraag betreft het tijdstip van de eerste verstening. Uit historische bronnen komt naar voren dat er in de 18e eeuw een gedeeltelijke verstening plaats vind, maar zeker is dit allerminst. De opgraving heeft aangetoond dat tussen 1806 en 1810 het door BAAC onderzocht deel van het fort tot de grond toe is afgebroken, zodat het twijfelachtig is of er in dat deel nog ergens oudere steenfases bewaard zijn gebleven. Het is mogelijk dat de poternes nog deels authentiek zijn. Het is voor de toekomst noodzakelijk om alert te blijven op mogelijk ouder muurwerk en om voldoende monsters ten behoeve van dendrochronologisch onderzoek te nemen. Daarnaast bestaat de mogelijkheid tot het nemen van monsters voor Optical Stimulated Luminisence (OSL) van de in de muren verwerkte bakstenen, teneinde hergebruik van oudere stenen aan te tonen. De nu onderzochte oostzijde van het fort lijkt, getuige oude kaarten, een wat afwijkende geschiedenis te vertonen. Mogelijk dat grachtdoorsnedes op andere plaatsen een ander beeld laten zien. Al met al wordt duidelijk dat de term “Spaans fort” voor de huidig zichtbare resten niet correct lijkt, er is eerder sprake van een in oorsprong Spaans fort in een Frans jasje. Kazerne. Van de vanaf 1910 gebouwde Frederik Hendrikkazerne zijn de meeste originele gebouwen nog op het kazerneterrein aanwezig. Van Villa Zegers en bijbehorende garage, is weinig aangetroffen. Wel is er op het onderzoeksterrein aan de villa te relateren bouwmateriaal en vondstmateriaal aangetroffen. Wat betreft de bebouwing van de kazerne is er voldoende informatie in de historische bronnen aanwezig. Dit geldt ook voor het gebruik en de personele bezetting ervan, met uitzondering van de Tweede Wereldoorlog en de periode vlak daarna. Brugstraat. Nauw verbonden met de Tweede Wereldoorlog zijn de aangetroffen resten van de huizen aan de Brugstraat. Deze bebouwing is in het jaar 1944 opgeofferd aan het vrije schootsveld van de Duitsers. De voorwerpen, zoals de gedeeltelijke inventaris van cafés en een garage, die in en om de resten van de gebouwen zijn opgegraven, roepen tal van herinneringen op en helpen de periode van de Tweede Wereldoorlog een gezicht te geven. Een groot deel van de huizen aan de Brugstraat is archeologisch en deels ook (bouw)historisch onderzocht. In verband met de aanleg van een verhoogd fietspad is een deel niet onderzocht. Het verdient aanbeveling dit gedeelte, indien het fietspad ooit nog verlegd wordt, alsnog archeologisch te onderzoeken. Dit geldt ook voor de strook vóór de huizen, waar in het verleden de Brugstraat zelf lag. Molukkenkamp. Na de oorlog verrijst er tegenover de kazerne een tijdelijke accommodatie ten behoeve van de werkverschaffing. In de loop van de jaren ’50 worden hierin mensen gehuisvest die uit Indonesië verdreven zijn. Van de aanwezige barakken zijn sporen terugevonden, naast een hoeveelheid karakteristiek vondstmateriaal van de bewoners. Conclusie. Er zijn door BAAC feitelijk zeven relevante vindplaatsen aangetroffen, waarvan enkele elkaar in ruimte en tijd overlappen. De oudste vindplaats stamt uit de Romeinse tijd waarvan de datering tussen de tweede helft van de 2e eeuw en het eind van de 3e eeuw ligt. De datering van het hoornwerk is onbekend, maar dit werk is waarschijnlijk in de jaren na 1640 gesloopt. Met de bouw van het fort Sint Michiel is in 1641 begonnen, met de sloop is in 1870 een begin gemaakt. De muren zijn hierbij grotendeels tot vlak onder het maaiveld gesloopt. De eerste delen van de kazerne zijn in 1910 gebouwd. Behoudens enkele gebouwen staat het merendeel er nog. Van de bebouwing aan de Brugstraat is het eerste pand begin 1911 verrezen. De laatste bebouwing is, door het opblazen van de huizen, verdwenen op 8 oktober 1944. Het Molukkenkamp was in 1947 al als DUWkamp aanwezig en werd in 1968 gesloopt