Een archeologische opgraving op plangebied Daalkampen II fase 1 te Borger, gemeente Borger-Odoorn (Dr.)

Algemene nederzettingsontwikkelingen vanaf de Late Bronstijd tot het begin van de jaartelling op de Noord-Nederlandse zandgronden. Het pleistocene landschap in Noord-Nederland bestond in de latere prehistorie uit twee soorten landschappen: de veengebieden en de hoge gronden met bossen en heidevelden, doorsneden door beekdalen. Op deze hogere gronden, het Drents Plateau genaamd, bouwde men nederzettingen. Deze waren bij voorkeur gesitueerd op plekken van waaruit meerdere landschappelijke elementen konden worden ge¨exploiteerd. Ook werden plekken uitgekozen die een goede afwatering hadden, waardoor men zich veelal vestigde op de Hondsrug of op de vlakkere delen van het Drents Plateau, langs de dalranden (Harsema 2005, p. 543). Men bedreef zowel akkerbouw als veeteelt. Aangezien er in de Bronstijd- en IJzertijdnederzettingen op de zandgronden van Noord-Nederland weinig waterputten of -kuilen bekend zijn, moet de aanwezigheid van water een belangrijke factor zijn geweest die bepalend was voor de keuze van de bewoningslocatie. Zoals in hoofdstuk 2 reeds aan de orde is gekomen, hadden de huizen in de Midden en Late Bronstijd een grote lengte en bood het staldeel ruimte aan een groot aantal stuks vee, in sommige gevallen wel twintig of dertig stuks. De huizen, van de typen Emmerhout en Elp, waren drieschepig en twee- of driedelig. Veeteelt lijkt in deze periode een belangrijkere rol te hebben gespeeld dat akkerbouw. De nederzettingen waren klein van omvang en bestonden een tot meerdere boerderijen per bewoningsfase. Hier lijkt wel verschil in te zitten. Bij de aanleg van de woonwijken Angelsloo en Emmerhout bijvoorbeeld, werden ca. 50 gebouwen uit de Midden en Late Bronstijd aangetroffen, onderverdeeld in drie bewoningskernen. In iedere kern konden vier of zelfs meer boerderijen tegelijk hebben gestaan. Er was sprake van een losse dorpsstructuur (Harsema 1980). In dezelfde periode laat de bewoning te Elp echter zien dat er per bewoningsfase maar een hoofdgebouw was, samen met een of enkele bijgebouwen. Deze bijgebouwen bestonden uit schuurtjes of spiekers. In de Bronstijd zijn de spiekers vier-, zes- of achtpalig; in de IJzertijd lijkt men de voorkeur te hebben voor de vierpalige variant (Harsema 2005, p. 544). Daarnaast worden bij de boerderijen omheiningen voor het vee of veekralen aangetroffen. Vanaf de Late Bronstijd werden de doden niet meer begraven in grote (familie)grafheuvels, maar gecremeerd en individueel bijgezet, waarbij de as van de dode werd verzameld in een urn of een doek. Over het geheel werd een kleine heuvel opgeworpen, omgeven door een randgreppel. Deze urnenvelden bevonden zich vaak rondom de oudere grafheuvels of langs prehistorische wegen. In de Vroege IJzertijd ging men over tot het principe van het celtic field-systeem: een groep kleine omwalde percelen waarop werd gewoond, vee werd gehouden en landbouw werd bedreven. Eens in de zoveel tijd werd in het celtic field gerouleerd en kregen de percelen een andere functie. Zo kon men lange tijd op dezelfde plaats blijven zonder de bodem uit te putten. In vergelijking met de boerderijen uit de Bronstijd zijn de huizen uit de IJzertijd een stuk kleiner en vaak ook breder. De huizen van het overgangstype Hijken/type Een, te dateren in de Vroege IJzertijd, hebben een onduidelijke indeling, waardoor niet valt op te maken welk deel als woondeel en welk deel als staldeel werd gebruikt. De plattegronden van dit type huizen vallen verder op vanwege de zwaar uitgevoerde buitenstaanders en de iets naar binnen liggende ingangen. Het daaropvolgende type Hijken, te dateren in de Midden-IJzertijd (en waarschijnlijk doorlopend in de Late IJzertijd), heeft wel een duidelijke indeling. De huizen van dit type zijn drieschepig en tweedelig, met een duidelijk herkenbaar staldeel. De buitenstaanders zijn lichter uitgevoerd dan bij het voorgaande overgangstype Hijken, buiten deze staanders zijn vaak extra dakvoetdragende palen aanwezig. Uit onderzoek naar het celtic field van Hijken, te dateren in de Midden-IJzertijd, blijkt de huizen hier niet individueel stonden, maar in groepen. Binnen het systeem rouleerden deze groepen huizen gezamenlijk, gezien de geschatte leeftijdsduur van de boerderijen ongeveer om de twintig jaar. In het geval van het celtic field van Hijken is berekend dat op basis van de agrarische productie en consumptie gerekend moet worden op maximaal vijf naast elkaar bestaande huishoudens (Harsema 2005, p. 549). In de Late IJzertijd lijkt de bewoning geconcentreerder en compacter te worden. Uit Noordbarge is een nederzetting bekend die bestaat uit een grote groep boerderijen, omgeven door een omheining. Wellicht heeft het omheinen van de nederzetting iets te maken met de komst van de Romeinse militairen naar Noord-Nederland in deze periode, aangezien in de zuidelijke Nederlanden eenzelfde ontwikkeling is te zien (Harsema 2005, p. 549). De huizen in de Late IJzertijd worden geschaard onder de typen Fochteloo en Noordbarge. Kenmerkend bij deze huistypen is het feit dat de wand dichter naar de buitenstaanders trekt en steviger wordt uitgevoerd. De wand bestaat uit zeer dicht op elkaar geplaatse palen of is geplaatst in een greppel. De huizen van het type Fochteloo zijn drieschepig. Bij de huizen van het type Noordbarge kan dit varieren tot twee- of zelfs eenschepig. Verder vallen huizen van het type Noordbarge op vanwege aaneengeschakelde delen of aanbouwen in de lengterichting. Net als bij het type Elp in de Late Bronstijd kunnen huizen van het type Noordbarge een grote lengte bereiken, hoewel ook hier geldt dat de huizen per bewoningsfase niet de gehele lengte zullen hebben gehad: er werd afgebroken en aangebouwd. In de Vroege- en Midden-IJzertijd kende hetzelfde grafritueel als in de Late Bronstijd: de doden werden gecremeerd en bijgezet in urnenvelden. In de Midden-IJzertijd onderging de wijze van bijzetting wel een verandering. Werd de as van de gecremeerden eerst nog verzameld in een urn of in vergankelijk materiaal, vanaf de Midden-IJzertijd werd over de gehele brandstapel een heuveltje opgeworpen, omgeven door een vierkante of rechthoekige greppel. Dit soort graven worden ‘brandheuvels’ genoemd. Ook de locatie van de urnenvelden lijkt iets te veranderen, namelijk meer in de directe nabijheid of zelfs naast de nederzettingen. Het grafritueel werd vanaf de tweede helft van de Midden-IJzertijd onduidelijker. In deze periode werden in de urnenvelden geen nieuwe bijzettingen meer gedaan en werden nieuwe grafvelden in gebruik genomen. Waarom dit gebeurde, is vooralsnog onduidelijk. De nieuwe grafvelden waren een stuk kleiner dan de urnenvelden en habben maximaal 100 bijzettingen. Ook werden de grafmonumenten minder herkenbaar. Zo werden in aanvang nog wel brandheuvels met vierkante greppels aangelegd, maar verdwenen op een gegeven moment de greppels. Het cremeren van de doden bleef wel gangbaar. Bewoning te Borger-West. De aangetroffen nederzettingssporen en -structuren te Borger-West dateren uit de periode Late Bronstijd – begin jaartelling (Late IJzertijd – Vroeg-Romeinse Tijd). De prehistorische bewoning bevindt zich op de overgang van de Hondsrug naar lager gelegen gebied (zie afb. 2.1). De kern van de Late Bronstijdbewoning lijkt zich te bevinden op het terrein waar de eerste archeologische onderzoeken zijn uitgevoerd door het toenmalige Biologisch-Archaeologisch Instituut (BAI, tegenwoordig Groninger Instituut voor Archeologie, zie bijlage 16). De overige bewoning in de Late Bronstijd en ook in de Vroege IJzertijd verspreidt zich over het gehele tot nu toe onderzochte gebied. De latere bewoning, vanaf de Midden-IJzertijd, ligt aan de zuidkant van het onderzoeksterrein. Ook het grafveld uit de Midden-IJzertijd ligt hier. Bijzonder aan de bewoning te Borger-West is het feit dat hier voor het eerst twee nieuwe huisplattegronden zijn ontdekt, nl. Borger A en Borger B. Daarnaast komt te Borger-West ook een variant op een bestaand huistype voor, nl. type Emmerhout variant Borger. Deze drie huisplattegronden vertonen zowel kenmerken van huizen uit de Late Bronstijd als van huizen uit de Vroege IJzertijd en kunnen gedateerd worden op de overgang tussen beide perioden (zie paragrafen 2.2.1, 2.2.1 en 2.2.1). Met betrekking tot de gegevens van het huidige onderzoeksgebied, 'Daalkampen II', kan de volgende chronologische reconstructie worden gemaakt, gebaseerd op dateringen die zowel aan de hand van de typologie van de gebouwen als door middel van aardewerkvondsten zijn verkregen. De oudste bewoning, in de Late Bronstijd, wordt gevormd door huizen 1 – 6. Daarnaast behoort het kuilencomplex bij huis 2 tot deze fase (bijlage 8). De daaropvolgende fase dateert uit de periode Late Bronstijd – Vroege IJzertijd (bijlage 9). Hiertoe behoren huizen 7 – 20, aangevuld met een aantal afvalkuilen. De bewoning uit de Vroege IJzertijd bestaat uit huizen 21 t/m 29. Daarnaast kan een aantal spiekers in deze periode geplaatst worden, alsmede een aantal kuilen, waaronder een waterkuil (werkput 41, spoor 2; bijlage 10). Een aantal spiekers en kuilen, waaronder een waterkuil (spoor 26 in werkput 67) wordt aan de hand van het erin aangetroffen aardewerk gedateerd op de overgang tussen Vroege IJzertijd – Midden-IJzertijd (bijlage 11). Spiekers 91 en 92 kunnen behoren tot de erven van huizen 22 en 23 of van structuur 9. Wellicht heeft de waterkuil tot huis 24 (Vroege IJzertijd) behoord. De bewoning in de Midden-IJzertijd wordt vertegenwoordigd door huizen 30 en 31, aangevuld door een aantal spiekers en kuilen. Ook het (deel van het) grafveld in werkput 86 hoort hierbij bijlage 12). Huis 32 dateert uit de periode Late IJzertijd – Vroeg-Romeinse Tijd. Bij deze fase horen eveneens een spieker en wat kuilen (bijlage 13). Uit de Romeinse Tijd zijn drie spiekers en twee afvalkuilen afkomstig (bijlage 14). Van deze kunnen spieker 85 en de afvalkuil in werkput 78 tot het erf van huis 20 hebben behoord. Tot slot zijn een schuur (5) en een spieker (102) aangetroffen die een beduidend jongere datering hebben: deze zullen uit de Middeleeuwen dateren (bijlage 15). Uit het vondstmateriaal blijkt dat de bewoners van Daalkampen in de prehistorie overwegend zelfvoorzienend waren. Het aardewerk werd lokaal vervaardigd en bestaat uit servies, kook- en voorraadpotten. Tevens zijn (fragmenten van) vier aardewerken lepels aangetroffen. De (weinige) keramische artefacten (3 spinsteentjes) geven aan dat in de nederzettingen textiel werd vervaardigd. Uit eerder onderzoek bleek dat in de nederzetting paarden, runderen en schapen en/of geiten werden gehouden, en mogelijk honden (Kooi & De Wit 2003, p. 49)). Tijdens het huidige onderzoek zijn twee determineerbare faunaresten aangetroffen, afkomstig van rund en schaap/geit. Er is een gering aantal metalen voorwerpen gevonden. Deze zijn echter niet in directe context met de bewoningssporen uit de prehistorie aangetroffen. De bronzen La Tene fibula uit de Midden-IJzertijd kan echter wel in verband worden gebracht met deze bewoning. Twee bronzen voorwerpen dateren duidelijk uit latere periodes, namelijk uit de Laat-Romeinse Tijd (bronzen haarnaald) en uit de Vroege Middeleeuwen (bronzen schijffibula). De bronzen voorwerpen die tijdens het onderzoek zijn aangetroffen, kunnen worden beschouwd als luxegoederen en zijn waarschijnlijk niet lokaal vervaardigd. Natuursteen werd voor vele doeleinden gebruikt, bijvoorbeeld als klop-, wrijf en maalsteen. Daarnaast zijn bij het onderzoek een aambeeld, een netverzwaarder en een polijststeen aangetroffen. De aangetroffen maalstenen zijn in drie soorten te onderscheiden die te plaatsen zijn in verschillende perioden. De zogeheten 'zadelkweerns' van graniet dateren over het algemeen in de periode Midden-Neolithicum – IJzertijd, maar kunnen hier in de Late Bronstijd – IJzertijd worden geplaatst. De zadelkweerns van basaltlava kunnen worden gedateerd in de Vroege IJzertijd en de handmolens van basaltlava vanaf de Midden-IJzertijd. Vrijwel alle natuurstenen voorwerpen zijn in (afval)kuilen gevonden. Ook vuursteen speelde nog een rol van betekenis. Afgezien van het vuursteen dat in een mesolithische haardkuil is gevonden (spoor 89 in werkput 41), is ook in kuilen die bij de nederzetting behoren bewerkt vuursteen aangetroffen, zoals in het kuilencomplex in werkput 4 (spoor 140). Dit vuursteen bestaat vrijwel geheel uit afvalmateriaal dat vrijgekomen is bij het maken van werktuigen; er is slechts een werktuig aangetroffen, een schrabber. De aard van het materiaal laat zien dat men weliswaar vuursteen gebruikte als grondstof voor werktuigen, maar dat er niet heel veel zorg werd besteed aan de fabricage van deze werktuigen. Het ging meer om wat er snel (en wellicht tijdelijk) nodig was en niet zozeer om de duurzaamheid van de vuurstenen werktuigen. De meest aangetroffen houtsoorten zijn els en eik. Eikenhout is bijzonder geschikt als constructiehout vanwege zijn grote duurzaamheid. Elzenhout wordt bij enkele spiekers ook als constructiemateriaal gebruikt, maar de voorkeur lijkt hier in het algemeen uitgegaan te zijn naar eik. Een andere houtsoort die voor constructies en als brandhout gebruikt is, is den. Er is een verschil aan te wijzen in het houtgebruik in de bewoningsfasen van de nederzetting. Zo wordt in de gebouwen en sporen die in de Bronstijd worden gedateerd, geen den aangetroffen. In de Vroege IJzertijd wordt deze houtsoort wel weer gebruikt. Over het algemeen wordt aangenomen dat den vanaf het Neolithicum wordt teruggedrongen doordat zich in deze periode een dicht loofbos ontwikkeld. Vanaf de Bronstijd wordt het landschap, door toenemende bevolking en daardoor toenemende ontbossing ten behoeve van akkerland, weer opener en keert de den weer terug. Te Borger-West is te zien dat in de Vroege IJzertijd de den zich weer voldoende hersteld heeft en voldoende beschikbaar is om onder andere te gebruiken als constructiehout voor de huizen, getuige de dennenhoutskool uit paalgaten uit deze periode