Inventariserend veldonderzoek-proefsleuven op de Noordhof in het Wateringse Veld, Gemeente Den Haag: Rapport 0924

Tussen 22 en 30 juni 2009 heeft de afdeling Archeologie, Dienst Stadsbeheer van de gemeente Den Haag een Inventariserend Veldonderzoek proefsleuven uitgevoerd op de Noordhof in Den Haag. Het terrein ligt direct ten westen van de Tomatenlaan en ten zuiden van de Noordweg, kadastrale percelen AX 6205 en AX 7164. Het onderzoek vond plaats in opdracht van W.L.F. van Paassen die plannen heeft het betreffende terrein te ontwikkelen ten behoeve van woningbouw in samenwerking met de Ontwikkelingscombinatie Wateringse Veld. Op het aangrenzende perceel en aan de overzijde van de Tomatenlaan op Boezemland hadden respectievelijk in 2006 en 2003 archeologische onderzoeken plaatsgevonden. Op die terreinen zijn resten uit de ijzertijd, de Romeinse tijd en de late middeleeuwen aangetroffen. De vindplaats op de Noordhof was ontdekt tijdens een uitgebreid booronderzoek in 2001. In 2003 vond een aanvullend booronderzoek plaats en werden sporen onder een 'waterbak' bekeken. De conclusie van dat onderzoek was dat de Noordhof archeologisch van groot belang is. Uit de boringen bleek dat ter plaatse bewoningsresten uit de drie genoemde perioden mochten worden verwacht. Het onderzoek van 2009 had vooral tot doel om de conservering en gaafheid van die resten nader te bepalen. De Noordhof ligt op de flank van de oudste strandwal van Den Haag die de bewoningskernen van Rijswijk, Voorburg, Leidschendam en Voorschoten met elkaar verbindt. De oudste archeologische resten die op die strandwal zijn aangetroffen dateren uit het laat neolithicum en worden toegeschreven aan de Vlaardingencultuur en de iets latere Standvoetbeker- en Klokbekercultuur. De oudste resten die op de Noordhof zijn gevonden dateren uit de vroege ijzertijd en hebben een directe relatie met het ontstaan van de Gantel, een grote getijdengeul die vanuit de Maasmonding tot diep in het achterland doordrong. Als gevolg van die getijdengeul kwam de afwatering van het in de bronstijd ontstane veenmoeras op gang en begon het landschap te verdrogen. De veenvorming kwam tot een einde en door de drogere omstandigheden werd de strandwal opnieuw bewoonbaar. Een tweede gevolg was de aanvoer van zout water dat via een zijtak van de Gantel tot vlak langs de strandwal stroomde. Voor de ijzertijdboeren was dat van groot belang omdat dit perspectieven gaf voor de winning van zout. In deze periode werd daarvoor zeewater in grote potten of schalen uitgekookt tot een dikke pekel ontstond. Deze pekel werd in zogenaamde zoutgootjes gesmeerd die kruislings op aardewerken staafjes werden gelegd. Daaronder stookte men een vuur zodat al het water verdampte en het zout als een soort van koek aan de binnenkant van de gootjes kristalliseerde. Het aardewerk dat daarvoor gebruikt werd is organisch gemagerd, zeer zacht en heeft een geel/oranje kleur en staat bekend als briquetage of kustaardewerk. De variant die op de Noordhof is gevonden dateert in de vroege ijzertijd vanaf circa 600 v. Chr., een datering die overeenkomt met het ontstaan van de Gantel. Soortgelijk aardewerk is op vele plaatsen aangetroffen langs de Rijn en de Maas tot voorbij Maastricht. Het zout werd getransporteerd in de gootjes die daardoor in het binnenland terechtkwamen. Op de Noordhof en Boezemland is een pakket met een dikte van meer dan 30 cm aangetroffen met afval van deze zoutproductie. Het is tot nu toe de enige vindplaats uit de vroege ijzertijd in Nederland, waarvan is vastgesteld dat op grootschalige wijze zoutwinning heeft plaatsgevonden. Tijdens het onderzoek van 2009 is dit pakket eveneens aangetroffen in het zuiden van put 5. Het lijkt erop dat in de loop van de midden en late ijzertijd de strandwal opnieuw verlaten wordt. Dit heeft mogelijk te maken met de wijze waarop de Gantel het gebied steeds meer in haar greep krijgt. De overstromingen worden heftiger en over een steeds groter wordend areaal worden sedimenten afgezet. Aan het begin van de Romeinse tijd komt hierin verandering. De Gantel is dan inmiddels grotendeels verland en gedraagt zich meer als een rivier die slechts incidenteel overstroomt. Op de hoger gelegen oeverwallen van de Gantel worden vanaf de tweede eeuw boerderijen gebouwd en ontstaat een nederzetting ter hoogte van het Hoge Veld.29 Op de Noordhof zijn uit deze periode verschillende sloten bewaard gebleven. Directe nederzettingsresten zoals plattegronden van boerderijen of schuren ontbreken echter. De grote hoeveelheid aardewerk in de sloten wijst er echter op dat de nederzetting niet al te ver weg heeft gelegen. In de loop van de derde eeuw wordt de Noordhof opnieuw verlaten. In hoeverre dit samenhangt met het verlanden van de Gantel wat leidt tot een stagnerende afwatering waardoor het gebied opnieuw verandert in een moeras is niet duidelijk. In algemene zin zien we een afname van de bevolking aan het einde van de Romeinse tijd. In grote delen van het Westland komt opnieuw veenvorming voor, een ontwikkeling die voortduurt tot in de late middeleeuwen. In het Wateringse Veld is dat veenpakket niet aangetroffen en dus ook niet op de Noordhof. In de loop van de twaalfde eeuw worden de drassige gebieden achter de strandwallen ontgonnen. De richtingbepalende elementen voor de sloten en de greppels in de Wippolder zijn de Strijpkade en het Oosteinde. Op de Noordhof zijn verschillende middeleeuwse sloten aangetroffen die alle haaks staan op het Oosteinde en parallel lopen aan de Strijpkade. Ook op de Noordhof zijn sloten gevonden die gekoppeld kunnen worden aan deze activiteiten. Het geheel geeft een beeld van een planmatige ontginning die mogelijk heeft plaatsgevonden vanuit de Noordweg. Op het westelijk deel van de Noordhof zijn behalve de middeleeuwse sloten ook veel kuilen aangetroffen met laatmiddeleeuws aardewerk zoals roodbakkend, Maaslands en Pingsdorf. In sommige van die kuilen zijn in anatomisch verband liggende skeletten van paarden en koeien aangetroffen. Sporen van huizen en spiekers zijn niet aangetroffen, maar de grote hoeveelheden kuilen en greppels wijzen erop dat in de directe omgeving een boerderij moet hebben gelegen die in gebruik was tussen circa 1100 en 1400 na Chr. Opmerkelijk aan de verspreiding van de sporen is dat deze vooral worden aangetroffen op de flank van het duin, oftewel de lager gelegen delen van het terrein. Dit is ongetwijfeld het gevolg van de intensieve bewoning langs de Noordweg die daar vanaf de middeleeuwen heeft plaatsgevonden. Door het herhaaldelijk bewerken van de terreinen die de Noordweg flankeren is de bouwvoor telkens dikker geworden waardoor uiteindelijk de oude bewoningsniveaus volledig zijn verploegd. Alleen de dieper gelegen sporen zijn daar nog overgebleven. De onderlinge samenhang van die sporen is feitelijk niet langer vast te stellen en daarom is dit deel van het terrein in archeologisch opzicht minder interessant. Op de flank in het zuidwestelijke deel van het terrein is de gaafheid van de sporen een stuk beter en is de spoordichtheid veel hoger. Een fraai voorbeeld van dit gegeven wordt gevormd door de middeleeuwse sloten die min of meer haaks op de Noordweg en de onderliggende strandwal liggen. Op de flank zijn diverse van dergelijke sloten aangetroffen, maar deze wiggen allemaal uit tegen de strandwal; op het hoge deel vinden we nog slechts de 'schaduwen' van deze grondsporen. Een uitzondering wordt gevormd door de grote Romeinse sloot in put 3 die min of meer diagonaal door het terrein loopt (spoor 3004) en die wel is te vervolgen tot aan de Noordweg. De conclusie van het Inventariserend Veldonderzoek proefsleuven op de Noordhof is dat het terrein een bijzonder interessant en gevarieerd archeologisch verleden heeft, waarbij resten uit de ijzertijd, de Romeinse tijd en de late middeleeuwen zijn aangetoond. De aard, de gaafheid en de conservering van deze resten maken dat de vindplaats behoudenswaardig is. Op afbeelding 11 is aangegeven welk deel van het terrein behoudenswaardig is en welke delen archeologisch niet interessant zijn. Voor de volledigheid is ook het aangrenzende perceel met kadastraal nummer AX 5708 hierop aangegeven, waarvan een smalle strook nog niet is opgegraven