София – олицетворенная Премудрость Божия.История сюжета в византийско-славянской культуре

Motyw upersonifikowanej Mądrości Bożej upowszechnił się w kulturze Słowian bizantyńsko-prawosławnych u schyłku średniowiecza – w XIV–XV w. W okresie wcześniejszym stykamy się z nim w źródłach z interesującego nas tu obszaru incydentalnie, np. w korpusie tekstów hagiograficznych i hymnograficznych, poświęconych św. św. Konstantynowi-Cyrylowi i Metodemu (IX–XII w.). Należy również podkreślić, że zwyczaju ukazywania Sofii – uosobionej Mądrości pod postacią kobiety nie sposób postrzegać w kategoriach fenomenu, wykreowanego jedynie na płaszczyźnie literackiej konwencji czy też kanonu ikonograficznego. Wyobrażenia te są o wiele bardziej złożonym zjawiskiem, ukształtowanym na obszarze Slavia Orthodoxa w oparciu o następujące źródła inspiracji: (1) wizja Pani Mądrości, pojawiająca się na kartach starotestamentowych Ksiąg Sapiencjalnych (Prz 1–9; Syr 1, 4, 14–15, 24, 51; Mdr 6–9); (2) wschodniochrześcijańska tradycja patrystyczna; (3) Sztuka antyczna; (4) malarstwo bizantyńskie z epoki tzw. renesansu Paleologów. Późnośredniowieczne wizerunki Sofii, znane z obszaru Slavia Orthodoxa, zaliczyć można do trzech odrębnych typów ikonograficznych: Sofia – inspiratorka świętych – jedyny wariant wyobrażeń sapiencjalnych, przejęty przez artystów słowiańskich bezpośrednio ze sztuki bizantyńskiej; Pani Mądrość budująca dom i zapraszająca na ucztę – motyw praktycznie nieznany malarstwu bizantyńskiemu, wykształcony na gruncie sztuki południowosłowiańskiej u schyłku XIII w.; Tronująca Mądrość Boża (tzw. nowogrodzki typ ikonografii sapiencjalnej) – motyw ten wykształcił się na obszarze republiki nad Wołchowem pod koniec XV w. W tym miejscu warto również podkreślić jeszcze jeden aspekt zagadnienia: wyobrażenia o uosobionej Mądrości Bożej nie upowszechniły się w tym samym stopniu w kulturze wszystkich państw słowiańskich, znajdujących się w orbicie wpływów cywilizacji bizantyńskiej. Pod względem ilościowym dominują artefakty proweniencji serbskiej i ruskiej. Za tę część Słowiańszczyzny Wschodniej, na której upersonifikowana Sofia otoczona była szczególną estymą i kultem, z całą pewnością należy uznać Nowogród Wielki.Projekt został sfinansowany ze środków Narodowego Centrum Nauki, przyznanych na podstawie decyzji nr DEC-2011/03/N/HS2/0089