Kobiety w profesorskich togach w Instytucie Historii Uniwersytetu Łódzkiego w latach 1945-1990

Praca miała na celu prześledzenie dróg, którymi podążały Polki do tak wymarzonego miejsca, jakim była dla nich, wyższa uczelnia. Zostało to zaprezentowane na przykładzie siedmiu kobiet, historyczek, które osiągnęły tytuły profesorskie i związały swoje zawodowe życie z Instytutem Historycznych (Historii) w Łodzi w latach 1945-1990. W celu nakreślenia pełniejszego obrazu został przedstawiony w ogólnym zarysie przebieg walki kobiet o dostęp do wyższego wykształcenia. Przez długi okres nie mogły one, bowiem pobierać nauki na poziomie akademickim. Taka sytuacja miała miejsce nie tylko w Polsce, ale i na świecie. Utrzymywała się aż do drugiej połowy XIX wieku, kiedy to kobiety rozpoczęły walkę, o coś, co we współczesnych czasach wydaje się pozostawać kwestią bezsporną, czyli o prawo do wykształcenia w wyższych uczelniach. Walka o dostęp do szkolnictwa wyższego stanowiła tylko jeden z elementów szerszego procesu dochodzenia do równych praw przez kobiety. Był to jednak problem zasadniczy, gdyż wykształcenie stanowiło warunek sine qua non dla zrównania praw również w innych dziedzinach, takich jak m.in. udział w życiu politycznym. Uzyskanie wykształcenia umożliwiało przede wszystkim podjęcie pracy zawodowej, co było związane z niezależnością finansową. Przykład kobiet, którym udało się przekroczyć te granice, takich jak Maria Skłodowska – Curie czy Maria Zakrzewska, pociągnął za sobą rzesze młodych adeptek nauki. Proces przyjmowania kobiet na wyższe uczelnie był jednak bardzo powolny. Przełomową, w tym względzie, datą okazał się rok 1918, kiedy to Polska odzyskała niepodległość. Wówczas żadna z polskich uczelni nie zdecydowała się na ograniczenie kobietom dostępu do studiów. Z czasem coraz więcej spośród nich uzyskiwało i posiadało wyższe wykształcenie. Nadal jednak miały utrudniony dostęp do wykonywania niektórych zawodów, na liście których znajdował się również zawód nauczyciela akademickiego. Początkowo były zatrudniane na pomocniczych stanowiskach naukowych, z czasem jednak sytuacja ulegała stopniowej poprawie. Dało się również zauważyć coraz większy odsetek kobiet posiadających doktorat. Nie odbywało się to jednak bez problemów i wiązało z koniecznością przełamywania barier obyczajowych. Przecieranie, obcych dotychczas kobietom, ścieżek zawodowych wymagało od nich wielkiego entuzjazmu, zaangażowania oraz wielu wyrzeczeń. Szczególnie poważnym problemem było to w wielkim przemysłowym mieście, jakim była Łódź, gdzie nie było żadnej uczelni wyższej do uzyskania niepodległości. Powstanie w Łodzi Oddziału Wolnej Wszechnicy Polskiej umożliwiło kobietom zarówno podjęcie studiów, jak i rozpoczęcie pracy w charakterze pracownika naukowego. Z ówczesnych zestawień wynika, iż procentowy udział kobiet wśród studentów w całym okresie istnienie OŁ WWP wynosił blisko 40% i miał tendencję zwyżkową. Wybuch II wojny światowej zatrzymał ten proces aż do czasu wyzwolenia miasta. Doszło wówczas do utworzenia Uniwersytetu Łódzkiego, a ponadto kilku jeszcze innych uczelni, w których kobiety od początku stanowiły duży odsetek zarówno wśród studentów, jak i pracowników naukowych, szczególnie pomocniczych. Jedna z nich, prof. N. Gąsiorowska – Grabowska, zainicjowała utworzenie w 1948 roku - Instytutu Historycznego, który na wiele lat stał się przystanią dla pracy badawczej i dydaktycznej kobiet profesorów, których losy zostały w pracy prześledzone. Poza założycielką Instytutu Historycznego, którą można nazwać profesorką dwóch uczelni (UŁ i UW), pozostałe związane były przez cały okres aktywności naukowej z łódzkim środowiskiem naukowym. Reprezentują one różne pokolenia od urodzonych jeszcze w czasach niewoli narodowej po ostatnie lata Drugiej Rzeczypospolitej, całe spektrum różnorodnych i skomplikowanych dróg życiowych, różnych zainteresowań badawczych oraz stanowisk ideologicznych i politycznych. Należy pamiętać, iż lata 1945 – 1990, to czasy PRL. Wydarzenia z lat 1956, 1968, 1970 czy 1981 również odbiły się na działalności i możliwościach funkcjonowania Instytutu. Dopiero sam koniec tego okresu związany był z przemianami ustrojowymi 1989 roku. Miało to oczywiście znaczący wpływ na życie i pracę kadry naukowej Instytutu. Tak, jak w całym społeczeństwie, część spośród nich była gorącymi zwolennikami panującej wówczas sytuacji społeczno - politycznej, część z nią się nie zgadzała, byli również tacy, którzy unikali zajmowania jakiegokolwiek oficjalnego stanowiska. Cztery, spośród siedmiu bohaterek mojej pracy (Natalia Gąsiorowska-Grabowska, Gryzelda Missalowa, Barbara Wachowska, Alina Barszczewska-Krupa) było gorącymi zwolenniczkami panującego ustroju. Pomagały w jego budowie i rozwoju. Jak wynika z przeprowadzonych badań robiły to, będąc głęboko przekonanymi o słuszności swoich wyborów. Działały w różnorodnych organizacjach społecznych i politycznych oraz były członkiniami partii politycznych (głównie PZPR). Do drogi, którą realizowały zachęcały również swoich wychowanków i współpracowników. Ich badania naukowe w znaczącym stopniu były powiązane z ich lewicowymi zapatrywaniami i realizacją wyznaczonej przez władze państwowe metodologii i polityki historycznej. Pomimo to, cały szereg ich prac naukowych do dzisiaj zajmuje ważne miejsce w polskiej historiografii. Dla pozostałych trzech (Helena Brodowska, Halina Evert - Kappesowa, Zofia Libiszowska), umiejętność odnalezienia się w nowej sytuacji przychodziła stopniowo. Starały się nie angażować zbytnio w życie polityczne oraz unikały w rozmowach tematów nawiązujących do czasów sprzed okresu PRL. Zostały połączone w jedną grupę, chociaż pochodziły z jakże odmiennych warstw społecznych (chłopka, ziemianka, inteligentka z rodziny burżuazyjnej). Jednak łączyła je konieczność przystosowania się do nowych warunków społeczno-politycznych po II wojnie światowej (odpowiednio uzyskanego awansu społecznego, bądź utraty dotychczasowej uprzywilejowanej pozycji). Wszystkie one prowadziły swoją działalność pod czujnym okiem służby bezpieczeństwa. Dwie z nich - H. Evert-Kappesowa i Z. Libiszowska - przez większość swojego życia naukowego uprawiały dziedziny, na które władze nie spoglądały zbyt przychylnym okiem. Środowiska społeczne, z których się wywodziły były skrajnie odmienne. Różnorodny bagaż doświadczeń życiowych oraz zainteresowań badawczych zaowocował licznymi publikacjami, których zakres tematyczny był tak samo zróżnicowany. Prowadziły badania z zakresu historii politycznej, społecznej i gospodarczej. Podmiotami ich zainteresowań byli chłopi, robotnicy, inteligencja, właściciele ziemscy, arystokracja, władcy i politycy – właściwie żadna grupa społeczna nie pozostawała poza ich badaniami. Były autorkami licznych artykułów naukowych, monografii i opracowań źródłowych. Zajmowały się również propagowaniem historii poprzez literaturę popularnonaukową. Ważną rolę w ich biogramach zajmuje dydaktyka uprawiana nie tylko na szczeblu uniwersyteckim, ale także poprzez opracowywanie podręczników szkolnych i uczestnictwo w olimpiadach historycznych. Każda z nich wykazywała ogromną aktywność w działalności towarzystw naukowych, szczególnie Polskiego Towarzystwa Historycznego, w którym pełniły najważniejsze funkcje w Zarządzie Głównym i Zarządzie Oddziału Łódzkiego. Warto podkreślić, że każda z nich za swoją działalność na różnych polach aktywności naukowej, społecznej i politycznej została wielokrotnie wyróżniona nagrodami ministerialnymi i rektorskimi, a ponadto przyznawano im wysokie odznaczenia państwowe i resortowe. Wszystko to składa się na obraz kobiet, pełnych pasji i determinacji, które potrafiły w pełni wykorzystać dar otrzymany od swoich antenatek, realizując się na niwie nauki i osiągając najwyższe tytuły naukowe