'Leugens tegen de geschiedenis?': Keuzeproblemen bij herstel van torens in de twintigste eeuw

During the twentieth century a great many monumental towers and tower terminations were so severely damaged by fire, tempest or war that the question arose as to whether, and if so how, they should be rebuilt. Should it be in the exact same form as before the destruction, or should some other solution be sought? In the latter case, was a return to an earlier (putative) original version preferable to something new? And if the latter, should one opt for contemporary architecture, or was a more historicizing formal idiom desirable? To what extent was the guideline embraced in 1917 by the government department responsible for cultural heritage (Rijksbureau voor de Monumentenzorg), which stipulated a contemporary architectural style for additions in the interests of historical honesty, actually followed in practice? In the localities themselves there was a preference for restoration of the old state, and that did eventually occur in a number of cases. On the basis of some twenty examples, this article looks for the first time at whether any clear trend can be discerned in the choices made. Of special importance in this context are the five design competitions (for the town hall tower in Leiden and for visually defining church towers in Arnhem, Zutphen, Hulst and Weert), because specific requirements could be laid down in the design brief, after which a jury was required to choose from among a series of entries and to publicly substantiate its preference. The need to rebuild was always a given, even if, as when the entire church had been destroyed by war, it did not enjoy the highest priority. Entirely medieval towers like that of the Martini Church in Doesburg, had the greatest chance of being rebuilt in the original form. If a Gothic tower had a termination in Renaissance, Baroque or Classicist style, the decision was often informed by an aesthetic judgement: the tower termination of St Stephen’s Church in Nijmegen was considered characteristic, that of St Eusebius’ Church in Arnhem was not. The Baroque termination of the Abbey Tower in Middelburg was largely reinstated but modified to accommodate the demand for a larger carillon. In practice the dividing line lay in the middle of the seventeenth century; later terminations tended to be considered too unremarkable. Neo-Gothic spires atop Gothic towers were always replaced. Sometimes by a reconstruction (free or otherwise) of an older termination in Renaissance or Baroque style, such as in St Christopher’s Cathedral in Roermond; in other cases with a modern, wholly new termination, as in St Willibrord’s Church in Hulst, or a slightly historicizing one, as for St Martinus’ Church in Weert. Even though undamaged by war, the cast iron spire of St James’s Church in The Hague was replaced by a spire that harked back to the original sixteenth-century spire. In the case of Gothic towers, one option that was never really tried was a reconstruction of the original (needle) spire, either because it had never been realized, or because of a lack of reliable information. Only in the case of St Walburgis’s Church in Zutphen was this option considered, but in the end it was decided to rebuild the fire-ravaged ‘pepper pot’ spire.In de twintigste eeuw werd een groot aantal monumentale torens en torenbekroningen door brand, storm of oorlogsgeweld zo zwaar gehavend dat zich de vraag voordeed of, en zo ja hoe, die herbouwd dienden te worden. Moest dat in de exacte vorm van vóór de verwoesting, of moest naar een andere oplossing gezocht worden? Verdiende in het laatste geval de terugkeer naar een (vermeende) eerdere oerversie de voorkeur boven iets nieuws? En moest in het laatste geval voor eigentijdse architectuur gekozen worden, of was een meer historiserende vormentaal gewenst? In hoeverre werd de richtlijn die het Rijksbureau voor de Monumentenzorg in 1917 had omarmd, en die omwille van de historische eerlijkheid aanvulling in eigentijdse bouwstijl voorschreef, in de praktijk daadwerkelijk nagevolgd? Ter plaatse wilde men vaak herstel van de oude toestand, en dat is in een aantal gevallen uiteindelijk gebeurd. In dit artikel wordt, aan de hand van een twintigtal voorbeelden, voor het eerst bekeken of er in de keuzes een lijn te ontdekken valt. Speciaal het vijftal uitgeschreven torenprijsvragen (voor het stadhuis van Leiden en voor beeldbepalende kerktorens in Arnhem, Zutphen, Hulst en Weert) is daarbij van belang, omdat daar in het program van eisen specifieke wensen konden worden geformuleerd, er vervolgens uit een reeks van inzendingen moest worden gekozen, en de jury haar preferenties openlijk moest beargumenteren. De noodzaak tot herbouw stond steeds bij voorbaat vast, ook al had, als door oorlogsgeweld ook de kerk in puin lag, deze niet de grootste prioriteit. Geheel middeleeuwse torens, zoals die van de Martinikerk in Doesburg, hadden de meeste kans om in oude vorm te worden hersteld. Bezat een gotische toren een bekroning in renaissancistische, barokke of classicistische vorm, dan speelde een esthetisch oordeel vaak een rol bij de keuze: de torenbekroning van de Stevenskerk van Nijmegen werd karakteristiek geacht, die van de Eusebiuskerk in Arnhem niet. Bij de Abdijtoren in Middelburg werd de barokbekroning in hoofdlijnen hersteld, maar aangepast aan de vereisten van een groter carillon. In de praktijk blijkt dan de grens in het midden van de zeventiende eeuw te liggen; latere bekroningen werden al snel te onbeduidend bevonden. Neogotische spitsen op gotische torens maakten altijd plaats voor iets anders. Dat kon soms een (al dan niet vrije) reconstructie van een oudere bekroning in renaissance- of baroktrant zijn, zoals bij de Christoffelkathedraal in Roermond; in andere gevallen een moderne, geheel nieuwe, zoals bij de St. Willibrord in Hulst, of een enigszins historiserende, zoals bij de St. Martinus in Weert. Ook zonder oorlogsschade werd de gietijzeren spits van de Jacobskerk in Den Haag ingeruild voor een torenhelm die teruggreep op de oorspronkelijke uit de zestiende eeuw. Eén mogelijkheid werd bij gotische torens nergens daadwerkelijk beproefd: een reconstructie van de oorspronkelijke (naald)spits; omdat die nooit was gerealiseerd, of omdat reconstructie bij gebrek aan betrouwbare gegevens onmogelijk was. Alleen in het geval van de Walburgiskerk in Zutphen passeerde deze mogelijkheid de revue, maar uiteindelijk werd de afgebrande peperbus toch herbouwd