Dawna mapa jako źródło w badaniach geograficzno-historycznych w Polsce

Głównym celem artykułu jest dokonanie krytycznego przeglądu wykorzystania map dawnych w polskich badaniach geograficzno-historycznych. Miejsce dawnej mapy w warsztacie geograficzno-historycznym wynika z przedmiotu badań, który stawia w swoim centrum relacje przestrzenne zjawisk historycznych. Metodyka pracy z dawnymi kartografikami warunkowana jest z kolei relacją czasu powstania mapy do czasu występowania badanego zjawiska oraz związkiem tematycznym między treścią mapy a przedmiotem badań. Stąd odmienne podejście przy wykorzystaniu map dawnych prezentują historycy, geografowie, kartografowie oraz przedstawiciele innych dyscyplin. W artykule omówione zostały najważniejsze sposoby wykorzystania dawnej kartografii w geografii historycznej. Na pierwszym miejscu znalazła się rola dawnych map jako podkładu do prezentacji zjawisk historycznych oraz jako podstawa dla rekonstrukcji położenia, przebiegu, zasięgu oraz kształtów kartowanych zjawisk historycznych. Dawne mapy wzbogacają też charakterystykę jakościową obiektów rejestrowaną przez źródła pisane. Artykuł akcentuje rolę metody retrogresywnej, a także odmienny sposób wykorzystania map dawnych w badaniach nad dziejami krajobrazu naturalnego (m.in. hydrografia i roślinność), kulturowego (m.in. osadnictwo, obiekty gospodarcze, obiekty kultu religijnego, drogi) oraz historyczno-politycznego (granice administracji świeckiej i wyznaniowej). W podsumowaniu podkreślono słabe wykorzystanie warstwy informacyjnej, jaką niosą mapy dawne, odmienną rolę kartografii z okresu przedpomiarowego i pomiarowego oraz zależność metody retrogresywnej od trwałości i dynamiki elementów krajobrazu, który jest przedmiotem rekonstrukcji w oparciu o dawną kartografię. ---------------- This article aims at a critical analysis of the ways of utilizing old maps in Polish geographical and historical research. The role of the old map in such research is determined by making the spatial aspect of historical processes an object of study. The methodology of working with old maps, in turn, is conditioned by the relationship between the time of creating the given map and the time of when the phenomenon under study occurred, as well as by relationship between the features on the map and the object of investigation. Therefore, historians, geographers, cartographers and representatives of other disciplines adopt different approaches to using maps. The article discusses the major methods of using old cartography in historical geography, focusing on their significant role in providing a background for presenting historical processes and a basis for reconstructing the location, development, scale and range of the mapped object. Furthermore, old maps supplement qualitative data about structures privided by written sources. The article stresses the importance of the retrogressive method and differences in ways of using maps for research on the history of the natural landscape (e.g. hydrography and plants), of the cultural landscape (e.g. colonization, industrial works, places of worship, roads) and of the historico-political landscape (e.g. state and Church administrative units). The conclusions highlight that the information potential of old maps is not sufficiently explored, that cartography had a different role in the time before the introduction of modern surveying methods than afterwards, and that the retrogressive method is dependent on the survival and dynamics of the landscape features which are reconstructed on the basis of old maps