تحقیق در اسناد و متن حدیث »جف القلم بما هو کائن« با روش تحلیل محتوا

احادیث »جف القلم« که در منابع حدیثی شیعه و سنّی با اسناد متعدد نقل شده از جمله مستندات صوفیه، عرفا و برخی از مفسران است که تلاش کرده اند این احادیث را هماهنگ با موضوع جبر نشان دهند. برای رازگشایی مدلول اصلی، با استفاده از روش تحلیل محتوا که از ویژگی عینیت برخوردار است حدیث مشترک در منابع شیعه و سنّی مورد ارزیابی قرار گرفت. تحلیل کمی نشان میدهد که توصیه های اخلاقی و مسئولیت انسان در قبال اعمال خود در روز قیامت که دلالت بر مسئله اختیار انسان دارد بیشترین موضوعات مطرح شده در حدیث هستند و بیانگر دغدغه اصلی پیامبر اکرم در ایراد آن است. نمودارها و جداول بخش قیاس منطقی با شواهد مستقل نشان میدهد افعال منتسب به انسان نسبت به افعال منتسب به خدا و ضریب رخداد توأمی افعال انسان و ضمایر مربوط به او که به نقشآفرینی انسان در اعمال خود دلالت دارد میزان بالاتری دارد وگویای وجود اختیار انسانی در انگیزه پیامبر اکرمدر بیان حدیث است. تحلیش کیفی نشان می دهد که عبارت »فجری القلم بما هو کائن« بیانگر تدبیر نظام علّی و معلولی عالم تکوین توسط خداوند در لوح محفوظ است. افزون بر این ارزشها و رذایل اخلاقی و اختیاری میتواند به عنوان مانعی در برابر علل ناقصه در لوح محو و اثبات باشند و اثر نیک یا بد علت تامه)اسباب عامه( در لوح محفوظ را از بین ببرند