Çerkeşşeyhîzâde Mehmed Tevfîk Efendi'nin Mâhiyetin Mec'ûliyeti Meselesine Dair Risalesi: İnceleme ve Tahkik

II. Abdülhamid döneminin önde gelen âlimlerinden Çerkeşşeyhîzâde Mehmed Tevfîk Efendi (ö. 1901), üstlendiği önemli görevlerin yanı sıra farklı ilim dallarında telif ettiği eserler ile de etkili bir isim olmuştur. Çoğu, müellifi hayattayken basılan eserlerinden bir kısmı öğretici vasfı öne çıkan ve âlet ilimlerine hasredilen çalışmalarken az bilinen diğer bir kısmı ise felsefî bir dille yazılmıştır. Bunların en önemlisi, onun, mâhiyetlerin mec‘ûliyeti, yani yaratmaya konu olup olmaması meselesine tahsis ettiği risalesidir. Çerkeşşeyhîzâde’nin kelamcı, sûfî, fakih gibi bilinen yönlerine ilave olarak filozof yönünü öne çıkaran bu çalışması, onun Ekberî (İbn Arabî takipçileri) düşünce geleneğinden beslenerek mutlak mâhiyetin ontik statüsüne yönelik soruşturmasını içermektedir. O, bu çalışmada oldukça cesur bir biçimde mâhiyetlerin ezelîliğini savunmakta ve mâhiyetleri Tanrı’nın bilgisi ile irtibatlandırarak kulun mesûliyeti, kader, cebir, nefsü’l-emir gibi felsefî problemlere çözüm aramaktadır. Bu makale, Çerkeşşeyhîzâde’nin söz konusu risalesinin içerik açısından tahlilini ve neşrini ihtiva etmekte olup, onun az bilinen felsefî birikimini bir yönüyle ortaya koymayı amaçlamaktadır