Lise Öğrencilerinde Transteoretik Model Temelli Sigarayı Bırakma Eğitiminin Öz Etkililik Düzeyi, Karar Alma Düzeyi ve Nikotin Bağımlılık Düzeylerine Etkisi: Randomize Kontrollü Deneysel Araştırma

ÖZET LİSE ÖĞRENCİLERİNDE TRANSTEORETİK MODEL TEMELLİ SİGARAYI BIRAKMA EĞİTİMİNİN ÖZ ETKİLİLİK DÜZEYİ, KARAR ALMA DÜZEYİ VE NİKOTİN BAĞIMLILIK DÜZEYLERİNE ETKİSİ: RANDOMİZE KONTROLLÜ DENEYSEL ARAŞTIRMA Aygün H. Aydın Adnan Menderes Üniversitesi, Hemşirelik Fakültesi, Halk Sağlığı Hemşireliği Anabilim Dalı, Doktora Tezi, Aydın, 2023. Amaç: Bu araştırma, lise öğrencilerinde Transteoretik model temelli sigarayı bırakma eğitimi girişiminin, öz etkililik düzeyi, karar alma düzeyi ve nikotin bağımlılık düzeylerine etkisini belirlemek amacı ile yapılmıştır. Gereç ve Yöntem: Çalışma, randomize kontrollü deneysel araştırmadır. Araştırma Denizli iline bağlı Pamukkale ve Merkezefendi ilçelerindeki Anadolu lisesinde yapılmıştır. Araştırmanın evrenini; 2022-2023 Eğitim Öğretim yılında kayıtlı 9., 10., 11. ve 12. sınıfta öğrenimine devam eden toplam 1000 öğrenci oluşturmuştur. Fagerström Nikotin Bağımlılık Testi uygulanan öğrencilerden bağımlılık test sonuçları 5 orta düzey ve üzeri puan alan, Değişim Aşamalarının Sınıflandırılması Ölçeği (DASÖ) test sonuçları düşünme aşamasında olan ve sigara bırakmaya gönüllü öğrenciler girişim ve kontrol grubunu oluşturmuştur. Araştırmada örneklem seçimine gidilmemiş olup, seçim kriterlerine uygun olarak girişim ve kontrol grubunda 15 kişi, toplamda 30 öğrencinin bu koşulları sağladığı bulunmuştur. Çalışmada Tanıtıcı Bilgi Formu, Karar Alma Ölçeği, Değişim Aşamalarının Sınıflandırılması Ölçeği, Öz-Etkililik/ Teşvik Edici Faktörler Ölçeği ve Fagerström Nikotin Bağımlılık Testi öğrencilere uygulanmıştır. Verilerin değerlendirilmesinde Statistical Package of Social Sciences (IBM Released 2017, Statistics for Windows, Version 25.0.) (SPSS 25) programı kullanılmıştır. Değişkenler ortalama±standart sapma, medyan, yüzde ve frekans değerleri, ortalamaların karşılaştırmaları için tekrarlı ölçümlerin varyans analizi, korelasyon, regresyon analizleri yapılmıştır. Testlerin anlamlılık düzeyi için p<0,05 ve p<0,01değeri kabul edilmiştir. Bulgular: Araştırmaya katılan öğrencilerin % 13,3’ünün sigarayı bıraktığı bulunmuştur. Öğrencilerin Fagerström nikotin bağımlılık ölçeğinden aldıkları puanlara bakıldığında; düşük nikotin bağımlılığı kontrol grubunda % 38,3, deney grubunda % 5 iken yüksek nikotin bağımlılığı oranı kontrol grubunda % 35, deney grubunda % 16,7’dir. Öğrencilerin Fagerström nikotin bağımlılık ölçeğine vermiş oldukları cevapların, deney ve kontrol grubuna göre istatiksel olarak anlamlı bir farklılık gösterdiği tespit edilmiştir (χ2=8,958; \u1d45d<,05). Çalışmamızda düşünmeme oranı kontrol grubunda % 25 iken, deney grubunda % 0’dır. Düşünme oranı kontrol grubunda % 75 iken, deney grubunda % 51,7’dir. Hazırlık oranı kontrol grubunda % 0 iken, deney grubunda % 35’tir. Harekete geçme oranı kontrol grubunda % 0 iken, deney grubunda % 10’dur. Sürdürme oranı kontrol grubunda % 0 iken, deney grubunda % 13,3’tür. Öğrencilerin değişimin sınıflandırılması ölçeğine yönelik vermiş oldukları cevapların, deney ve kontrol grubuna göre istatiksel olarak anlamlı bir farklılık gösterdiği tespit edilmiştir (χ2=46,579; \u1d45d<,05). Öz etkililik ölçeğinden alınan toplam puan ve alt puanlarının deney kontrol grubuna göre istatiksel olarak anlamlı bir farklılık gösterdiği bulunmuştur (z=-3,148; p<.05). Teşvik edici faktörler ölçeğinden alınan toplam puan ve alt puanların, deney kontrol grubuna göre istatiksel olarak anlamlı bir farklılık göstermiştir (z=-3,148; p<.05). Karar alma ölçeğinin yararlar alt boyutundan alınan toplam puanların, deney kontrol grubuna göre istatiksel olarak anlamlı bir farklılık gösterdiği tespit edilmiştir (z=-2,475; p<.05). Sonuç: Bu çalışmanın sonuçları doğrultusunda lise öğrencilerinde Transteoretik Model temelli sigarayı bırakma eğitimi girişimin desteklenerek sigara bırakmaları için Transteoretik Model bileşenlerinin esas alındığı uygulamaların planlanması ve öğrencilerin bu süreçte takip edilmesi önerilmektedir.İÇİNDEKİLER KABUL VE ONAY i TEŞEKKÜR ii İÇİNDEKİLER iii SİMGELER VE KISALTMALAR DİZİNİ vii ŞEKİLLER DİZİNİ viii TABLOLAR DİZİNİ ix ÖZET xii ABSTRACT xiv 1. GİRİŞ 1 1.1. Problemin Tanımı ve Önemi 3 1.2. Araştırmanın Amacı 5 1.3. Araştırmanın Hipotezleri 5 2. GENEL BİLGİLER 7 2.1. Adölesan Dönemin Tanımı 7 2.1.1. Türkiye’de ve Dünya’da Adölesan 8 2.1.2. Adölesan Dönemin Özellikleri ve Evreleri 9 2.1.3. Adölesan Dönem Alt Grupları ve Psikolojik Gelişim Özellikleri 10 2.2. Tütün ve Sigaranın Tarihçesi 12 2.3. Sigara Epidemiyolojisi 15 2.3.1. Dünya’da ve Türkiye’de Sigara Epidemiyolojisi 22 2.3.2. Dünyada ve Türkiye’de Sigara Kullanımı 25 2.3.2.1. Dünyada Sigara Kullanımı 25 2.3.2.2. Türkiye’de Sigara Kullanımı 31 2.4. Sigara Bırakma Girişimlerinde Transteoretik Model Kullanımı 34 2.4.1. Tütün Kullanımının Sağlık Üzerine Etkileri 36 2.5. Tütün Kontrol Politikaları 44 2.5.1. Dünya’da Tütün Kontrol Politikaları 44 2.5.2. Türkiye’de Tütün Kontrol Politikaları 46 2.6. Nikotin Bağımlılığı ve Yoksunluğu 49 2.7. Sigara Bırakma Yöntemleri 52 2.7.1. Davranışsal ve Bilişsel Yöntemler 52 2.7.2. Farmakolojik Tedaviler 55 2.7.2.1. Nikotin Replasman Tedavileri 58 2.7.2.2. Vareniklin 60 2.7.2.3. Bupropion 61 2.8. Davranış Değişiminde Transteoretik Model 61 2.8.1. Değişim Düzeylerinin Belirleyicileri (Karar Alma Dengesi: Öz-Etkililik Faktörü: Özendirici Faktör) 62 2.8.1.1. Karar Alma Dengesi 62 2.8.1.2. Öz-Etkililik - Özendirici Faktörler 62 2.8.2. Modele Göre Değişim Aşamaları 63 2.8.3. Değişim Süreci 66 2.8.3.1. Bilişsel süreç 66 2.8.3.2. Davranışsal süreç 67 3. GEREÇ VE YÖNTEM 69 3.1. Gereç 69 3.1.1. Araştırmanın Tipi 69 3.1.2. Araştırmanın Yapıldığı Zaman ve Yer Özellikleri 69 3.1.3. Araştırmanın Evreni 70 3.1.3.1. Araştırmaya Dahil Edilme Kriterleri 70 3.1.3.2. Araştırmaya Dahil Edilmeme Kriterleri 71 3.1.4. Araştırmanın Örneklemi 71 3.1.4.1. Ön Uygulama 72 3.1.5. Veri Toplama Araçları 73 3.1.5.1. Tanıtıcı Bilgi Formu (EK 3) 73 3.1.5.2. Karar Alma Ölçeği (EK 4) 73 3.1.5.3. Değişim Aşamalarının Sınıflandırılması Ölçeği (EK 5) 74 3.1.5.4. Öz-Etkililik/ Teşvik Edici Faktörler Ölçeği (EK 6) 75 3.1.5.5. Fagerstrom Nikotin Bağımlılık Testi (EK 7) 75 3.2. Yöntem 76 3.2.1. Araştırmanın Uygulanması 76 3.2.1.1. Transteoretik Model Temelli Eğitim Programının Planlanması 76 3.2.1.2. Transteoretik Model Temelli Eğitim Programının Uygulanması 77 3.2.1.3. Transteoretik Model Temelli Eğitim Programının Değerlendirilmesi 78 3.2.2. Araştırmanın Bağımlı ve Bağımsız Değişkenleri 79 3.2.3. Araştırmanın Etik Yönü ve Araştırma ile İlgili İzinlerin Alınması 79 3.2.4. Araştırmanın Sınırlılıkları ve Karşılaşılan Güçlükler 80 3.2.5. Verilerin Analizi 80 4. BULGULAR 81 4.1. Sosyodemografik Özellikler 81 4.2. Öğrencilerin Ölçek Puan Ortalamaları 84 4.3. Deney/Kontrol Grubuna Yönelik Analizler 88 4.3.1. Değişimin Sınıflandırılması Ölçeği ile Deney/Kontrol Grubu 88 4.3.2. Karar Alma Ölçeği ile Deney/Kontrol Grubu 88 4.3.3. Öz Etkililik ve Teşvik Edici Faktörler Ölçeği ile Deney/Kontrol Grubu 89 4.3.4. Fagerström Nikotin Bağımlılık Ölçeği ile Deney/Kontrol Grubu 91 4.4. İzlem Süreçlerine Yönelik Analizler 92 4.4.1. Değişimin Sınıflandırılması Ölçeği ile İzlem Süreçleri 92 4.4.2. Karar Alma Ölçeği ile İzlem Süreçleri 93 4.4.3. Öz Etkililik ve Teşvik Edici Faktörler Ölçeği ile İzlem Süreçleri 94 4.4.5. Fagerstrom Nikotin Bağımlılık Ölçeği ile İzlem Süreçleri 95 4.5. İzlem Süreçlerinin Deney/Kontrol Grubuna Göre Analizleri 97 4.5.1. İzlem Süreçlerindeki Değişimin Sınıflandırılması ile Deney/Kontrol Grubu 97 4.5.2. İzlem Süreçlerindeki Karar Alma Ölçeği ile Deney/Kontrol Grubu 98 4.5.3. İzlem Süreçlerindeki Öz Etkililik ve Teşvik Edici Faktörler Ölçeği ile Deney/Kontrol Grubu 98 4.5.4. İzlem Süreçlerindeki Fagerström Nikotin Bağımlılık Ölçeği ile Deney/Kontrol Grubu 99 5. TARTIŞMA 102 5.1. Çalışma öncesi Deney ve Kontrol Gruplarının Sosyo-Demografik Özelliklerine Göre Tartışılması 102 5.2. Eğitim Sonrası Grupların Fagerström Nikotin Bağımlılık Testi ve Transteoretik Model Ölçeklerinin Ortalamalarının Tartışılması 103 5.2.1. Değişim Aşamaları Sınıflandırılması ve Transteoretik Model Ölçeklerinin Tartışılması 106 5.2.2. Öz-Etkililik/ Teşvik Eden Faktörler Ölçeği, Karar Alma Ölçeği Tartışılması 113 6. SONUÇ VE ÖNERİLER 126 6.1. Sonuçlar 126 6.2. Öneriler 134 KAYNAKLAR 135 EKLER 159 ÖZ GEÇMİŞ 18