Van gemeenschapsgoed naar privaat bezit? Bosbeheer in de zeventiende en achttiende eeuw: Casus De Arenbergs

In deze bijdrage werden verschillende aspecten van naderbij belicht. Zo geven we vooreerst een lange termijn analyse van de wijze waarop bosbezittingen van de Arenbergs gedurende de zeventiende en achttiende eeuw werden beheerd. Hierbij hadden we zowel oog voor het juridische als het economische aspect en de discrepantie die soms te vinden is tussen de norm en de praktijk. Verder keken we naar de inkomsten die hun bosbezit genereerden en op welke wijze ze deze bezittingen voor toekomstige generaties bestendigen. Een interessant aspect hierbij was de positie van de rentmeester. In eerste instantie werd deze ambtenaar deels uitbetaald in een percentage van de door hem verkochte bomen. Gezien deze functie contractueel beperkt was in de tijd gaf dit evenwel aanleiding tot misbruik, wat de hertogen er toe aanzette deze verloningsstructuur te herzien. Als gevolg hiervan werden de belangen van beide partijen gelijkgeschakeld en vormde het duurzame beheer van het bos op lange termijn het primaat van de heerlijke beleid. Een tweede aspect van het beleid had betrekking op hoe én de mate waarin de verschillende stakeholders het bos konden gebruiken. Hierbij kwamen we tot de vaststelling dat het land van Edingen en het prinsdom Rebecq op een bijzonder vooruitstrevende manier beheerd werden. De hertogen, die reeds het judiciële eigendomsrecht over de bossen bezaten vanaf de zeventiende eeuw, slaagden er gedurende onderzochte periode in ook het economische gebruiksrecht exclusief te maken. Dit hield in dat de aanspraken van lokale gemeenschappen wegvielen. Dit alles paste binnen een bredere, vanuit de centrale Arenbergadministratie gestuurde, strategie die er op gericht was de geldelijke inkomsten uit de houtkap te optimaliseren. Hoewel de casus van het land van Edingen en het prinsdom Rebecq hierbij als voorbeeld genomen werden, circuleerden deze reglementen uiteraard ook in de andere Zuid-Nederlandse domeinen van de hertogen van Arenberg en speelden de rentmeesters een gelijkaardige rol in hun domeinen. Hiermee willen we aantonen dat rentmeesters een sleutelpositie speelden in het beheer van bossen in de Zuidelijke Nederlanden, maar dat eigenaars, indien ze over de juiste controlemechanismen beschikten, eveneens hun stempel konden drukken op het beleid. Dat de Arenbergs als grote boseigenaars zeer vroeg de mogelijkheid zagen om in te spelen op de toenemende hout-schaarste mag dan ook niet verwonderen. Een combinatie van controle en informatiedeling via het opleggen van reglementen en beheersstructuren vormde hierbij de sleutel tot het succes van de familie. Er mag echter geenszins gesproken worden van een revolutie in de bosbouw, maar eerder van een evolutie, gebaseerd op de jarenlange ervaringen. Reeds vanaf het begin van de achttiende eeuw kon men stijgende winsten waarnemen, ten gevolge van een verhoogde controle op de rentmeesters, toenemende investeringen en betere controle van het vee in de bossen. Het reglement van 1730 was bijgevolg het directe gevolg van jarenlange ervaring in combinatie met een heroriëntering naar een economisch rationeel bosbeleid. Door gebruik te maken van een uitgebreid bronnenbestand, dat zowel kwantitatieve (domeinrekeningen, rekeningen van casuele rechten) als kwalitatieve bronnen (briefwisseling, reglementen) behelsde, hebben we in deze bijdrage een dynamisch beeld trachten te schetsen van het bosbeheer in onze contreien gedurende de late zeventiende en achttiende eeuw. Verder onderzoek naar andere domeinen blijft evenwel noodzakelijk. Ten eerste om te achterhalen of het professionalisering van het bosbeheer van de Arenbergs een uitzondering dan wel de regel is gedurende de achttiende eeuw. Een mogelijke onderzoekscasus wordt hierbij gevormd door de bossen van de familie de Merode in de Kempen, temeer omdat hier ‘commons’-structuur met de uitgebreide heidegebieden nog veel sterker aanwezig is. Ten tweede dient de analyse ook verder in de tijd te worden doorgetrokken. Het nieuwe juridisch-institutionele kader na de Franse Revolutie alsook de beginnende industrialisatie biedt zonder twijfel interessante onderzoeksmogelijkheden. Tot slot verdient ook de socio-economische impact op de rurale gemeenschap verder onderzoek. Binnen deze bijdrage kon deze problematiek slechtst terloops worden aangekaart, maar dit braakliggend stuk rurale geschiedenis verdient zonder meer een grondige analyse. Te meer omdat de overvloedige archiefdocumenten voor de achttiende eeuw (domein)rekeningen, belastingkohieren en staten van goed, een geïntegreerde analyse van de rurale gemeenschap in al haar aspecten mogelijk maken.In deze bijdrage werden verschillende aspecten van naderbij belicht. Zo geven we vooreerst een lange termijn analyse van de wijze waarop bosbezittingen van de Arenbergs gedurende de zeventiende en achttiende eeuw werden beheerd. Hierbij hadden we zowel oog voor het juridische als het economische aspect en de discrepantie die soms te vinden is tussen de norm en de praktijk. Verder keken we naar de inkomsten die hun bosbezit genereerden en op welke wijze ze deze bezittingen voor toekomstige generaties bestendigen. Een interessant aspect hierbij was de positie van de rentmeester. In eerste instantie werd deze ambtenaar deels uitbetaald in een percentage van de door hem verkochte bomen. Gezien deze functie contractueel beperkt was in de tijd gaf dit evenwel aanleiding tot misbruik, wat de hertogen er toe aanzette deze verloningsstructuur te herzien. Als gevolg hiervan werden de belangen van beide partijen gelijkgeschakeld en vormde het duurzame beheer van het bos op lange termijn het primaat van de heerlijke beleid. Een tweede aspect van het beleid had betrekking op hoe én de mate waarin de verschillende stakeholders het bos konden gebruiken. Hierbij kwamen we tot de vaststelling dat het land van Edingen en het prinsdom Rebecq op een bijzonder vooruitstrevende manier beheerd werden. De hertogen, die reeds het judiciële eigendomsrecht over de bossen bezaten vanaf de zeventiende eeuw, slaagden er gedurende onderzochte periode in ook het economische gebruiksrecht exclusief te maken. Dit hield in dat de aanspraken van lokale gemeenschappen wegvielen. Dit alles paste binnen een bredere, vanuit de centrale Arenbergadministratie gestuurde, strategie die er op gericht was de geldelijke inkomsten uit de houtkap te optimaliseren. Hoewel de casus van het land van Edingen en het prinsdom Rebecq hierbij als voorbeeld genomen werden, circuleerden deze reglementen uiteraard ook in de andere Zuid-Nederlandse domeinen van de hertogen van Arenberg en speelden de rentmeesters een gelijkaardige rol in hun domeinen. Hiermee willen we aantonen dat rentmeesters een sleutelpositie speelden in het beheer van bossen in de Zuidelijke Nederlanden, maar dat eigenaars, indien ze over de juiste controlemechanismen beschikten, eveneens hun stempel konden drukken op het beleid. Dat de Arenbergs als grote boseigenaars zeer vroeg de mogelijkheid zagen om in te spelen op de toenemende hout-schaarste mag dan ook niet verwonderen. Een combinatie van controle en informatiedeling via het opleggen van reglementen en beheersstructuren vormde hierbij de sleutel tot het succes van de familie. Er mag echter geenszins gesproken worden van een revolutie in de bosbouw, maar eerder van een evolutie, gebaseerd op de jarenlange ervaringen. Reeds vanaf het begin van de achttiende eeuw kon men stijgende winsten waarnemen, ten gevolge van een verhoogde controle op de rentmeesters, toenemende investeringen en betere controle van het vee in de bossen. Het reglement van 1730 was bijgevolg het directe gevolg van jarenlange ervaring in combinatie met een heroriëntering naar een economisch rationeel bosbeleid. Door gebruik te maken van een uitgebreid bronnenbestand, dat zowel kwantitatieve (domeinrekeningen, rekeningen van casuele rechten) als kwalitatieve bronnen (briefwisseling, reglementen) behelsde, hebben we in deze bijdrage een dynamisch beeld trachten te schetsen van het bosbeheer in onze contreien gedurende de late zeventiende en achttiende eeuw. Verder onderzoek naar andere domeinen blijft evenwel noodzakelijk. Ten eerste om te achterhalen of het professionalisering van het bosbeheer van de Arenbergs een uitzondering dan wel de regel is gedurende de achttiende eeuw. Een mogelijke onderzoekscasus wordt hierbij gevormd door de bossen van de familie de Merode in de Kempen, temeer omdat hier ‘commons’-structuur met de uitgebreide heidegebieden nog veel sterker aanwezig is. Ten tweede dient de analyse ook verder in de tijd te worden doorgetrokken. Het nieuwe juridisch-institutionele kader na de Franse Revolutie alsook de beginnende industrialisatie biedt zonder twijfel interessante onderzoeksmogelijkheden. Tot slot verdient ook de socio-economische impact op de rurale gemeenschap verder onderzoek. Binnen deze bijdrage kon deze problematiek slechtst terloops worden aangekaart, maar dit braakliggend stuk rurale geschiedenis verdient zonder meer een grondige analyse. Te meer omdat de overvloedige archiefdocumenten voor de achttiende eeuw (domein)rekeningen, belastingkohieren en staten van goed, een geïntegreerde analyse van de rurale gemeenschap in al haar aspecten mogelijk maken.A