Dokumentarliteratur zwischen Affekt und Effekt

Documentaire literatuur presenteert zich als een antiliterair paradigma dat afstand wil doen van narratieve structuren die subjectieve empathie en identificatie in de hand werken, ten voordele van het ‘directer’ tonen van politieke, sociale of morele wantoestanden. In deze bijdrage willen we aantonen dat de documentaire poëtica een vruchtbare voedingsbodem vindt in de Nieuwe Zakelijkheid en de bijbehorende affectleer uit de jaren dertig van de vorige eeuw. Zo wijst Helmut Lethen in zijn Verhaltenslehren der Kälte (Cool Conduct) op enkele kernideeën van de cult van zakelijkheid die na WOI hoogtij viert: de disciplinering van de emoties, het behaviorisme (Pavlov, Bekhterev) en de bepantsering van het ego (zoals bij Ernst Jünger) worden door het gedesillusioneerde en gedesoriënteerde subject als habitus geïncorporeerd om zich in de schuld- en vooral schaamcultuur van de kille, geïndustrialiseerde burgerlijke maatschappij een ‘koele’ houding te geven. Dat deze zakelijke, afstandelijke benadering geen exclusief mannelijke aangelegenheid is, expliciteren wij middels de casus van Irmgard Keuns ‘systeem der mannenjacht’ in haar tijdsroman Het kunstzijden meisje (1931).Ten tweede tonen wij aan dat ook documentaire literatuur bij de effectvolle weergave van feiten door subjectieve factoren beïnvloed wordt. De autoriteit van een document vervalt als de context niet gekend is en deskundige toelichting ontbreekt. Om die reden gaan we in op het documentaire theater van Peter Weiss, dat het ethos van de auteur op een tot dusver niet ontdekte manier zichtbaar maakt. Tot slot besteden we aandacht aan het documentaire proza van Alexander Kluge. Behendig weet hij in zijn omvangrijke literaire oeuvre de objectieve, documentaire grondstof met subjectief antirealisme te versmelten. Kluge probeert om de schijnbare tegenstelling tussen documentatie en fictie op te heffen. Enerzijds verzakelijkt hij gevoelens door als chronist de nadruk te leggen op institutionele, logistieke en achtergronden van historische gebeurtenissen; anderzijds duiden zijn verwijzingen naar opera (‘krachtcentrale der gevoelens’) en naar klassieke topoi uit de wereldliteratuur op zijn ambitie om via de intensiteit van een gevoel een elementaire vorm van politieke actie en verzet mogelijk te maken. De titelkeuze voor zijn magnus opum Chronik der Gefühle (2000) spreekt in deze dan ook boekdelen.Documentaire literatuur presenteert zich als een antiliterair paradigma dat afstand wil doen van narratieve structuren die subjectieve empathie en identificatie in de hand werken, ten voordele van het ‘directer’ tonen van politieke, sociale of morele wantoestanden. In deze bijdrage willen we aantonen dat de documentaire poëtica een vruchtbare voedingsbodem vindt in de Nieuwe Zakelijkheid en de bijbehorende affectleer uit de jaren dertig van de vorige eeuw. Zo wijst Helmut Lethen in zijn Verhaltenslehren der Kälte (Cool Conduct) op enkele kernideeën van de cult van zakelijkheid die na WOI hoogtij viert: de disciplinering van de emoties, het behaviorisme (Pavlov, Bekhterev) en de bepantsering van het ego (zoals bij Ernst Jünger) worden door het gedesillusioneerde en gedesoriënteerde subject als habitus geïncorporeerd om zich in de schuld- en vooral schaamcultuur van de kille, geïndustrialiseerde burgerlijke maatschappij een ‘koele’ houding te geven. Dat deze zakelijke, afstandelijke benadering geen exclusief mannelijke aangelegenheid is, expliciteren wij middels de casus van Irmgard Keuns ‘systeem der mannenjacht’ in haar tijdsroman Het kunstzijden meisje (1931).Ten tweede tonen wij aan dat ook documentaire literatuur bij de effectvolle weergave van feiten door subjectieve factoren beïnvloed wordt. De autoriteit van een document vervalt als de context niet gekend is en deskundige toelichting ontbreekt. Om die reden gaan we in op het documentaire theater van Peter Weiss, dat het ethos van de auteur op een tot dusver niet ontdekte manier zichtbaar maakt. Tot slot besteden we aandacht aan het documentaire proza van Alexander Kluge. Behendig weet hij in zijn omvangrijke literaire oeuvre de objectieve, documentaire grondstof met subjectief antirealisme te versmelten. Kluge probeert om de schijnbare tegenstelling tussen documentatie en fictie op te heffen. Enerzijds verzakelijkt hij gevoelens door als chronist de nadruk te leggen op institutionele, logistieke en achtergronden van historische gebeurtenissen; anderzijds duiden zijn verwijzingen naar opera (‘krachtcentrale der gevoelens’) en naar klassieke topoi uit de wereldliteratuur op zijn ambitie om via de intensiteit van een gevoel een elementaire vorm van politieke actie en verzet mogelijk te maken. De titelkeuze voor zijn magnus opum Chronik der Gefühle (2000) spreekt in deze dan ook boekdelen.A