U początków refleksji genologicznej

Celem artykułu jest dokonanie rekonstrukcji pojęcia „rodzaju” i „gatunku” literackiego w antycznej i średniowiecznej teorii poezji i prozy, na przykładzie wybranych autorów: Platona, Arystotelesa, Horacego, retorów rzymskich (głównie Cicerona), wczesnośredniowiecznych twórców artes grammaticae i artes rhetoricae (Diomedesa, Fortunatianusa, Priscianusa, Martianusa Capelli) oraz teoretyków dojrzałego średniowiecza (Jana z Garlandii, Mateusza z Vendóme, Godfryda z Vinsauf). Źródłem trychotomicznej koncepcji rodzajów literackich, przyjętej powszechnie w europejskim myśleniu genologicznym, był pogląd Platona wyłożony w Rzeczypospolitej. Platon spostrzegł, że warstwa językowa utworów poetyckich może układać się w trzy rozmaite struktury: „proste opowiadanie” — stanowiące monologową wypowiedź podmiotu poetyckiego („samego poety” — według sformułowania filozofa), „opowiadanie naśladowcze” — polegające wyłącznie na przytaczaniu wypowiedzi postaci przedstawionych utworu (w ich odmianie dialogowej lub monologowej), oraz „opowiadanie mieszane” — łączące obie scharakteryzowane wyżej struktury. Funkcja „naśladowania” miała być związana z drugą z wymienionych struktur oraz częściowo z trzecią. Typologię tę skojarzył Platon z niektórymi, istniejącymi ówcześnie odmianami poetyckimi: „proste opowiadanie” miało być najbliższe dytyrambowi, „opowiadanie naśladowcze” -— dramatowi (komedii i tragedii), zaś „opowiadanie mieszane” — eposowi homeryckiemu. Do poglądów Platona nawiązał Arystoteles, wprowadzając jednak do jego trychomicznego ujęcia istotne zmiany. Przede wszystkim uznał on naśladowanie za właściwość epistemologiczną całej poezji, a nie, jak Platon, jednej tylko jej odmiany. Zredukował następnie podział platoński do opozycji dwóch tylko „sposobów naśladowania”: dramatycznego i epickiego, nie zacierając przy tym lingwistycznej treści tych pojęć. W artykule próbuje się następnie dowieść, że Cycerońska klasyfikacja retorycznej narratio została nasycona refleksami platońskiej koncepcji rodzaju; wywarła ona w późniejszych wiekach przemożny wpływ na sposób myślenia genologicznego o literackiej prozie narracyjnej. Genologia wczesnego średniowiecza pozostawała w kręgu oddziaływania koncepcji Platońskiej (w teorii poezji) oraz Cycerońskiej i Hermogenesowskiej( w teorii prozy). W dziejach poetyki istotną, choć niezbyt chlubną rolę odegrał Diomedes (IV w. n. e.), który dokonał swoistego przekształcenia platońskiej trychotomii. Sprawił on, że tradycyjna klasyfikacja poezji utraciła swą treść lingwistyczną, stając się zalążkiem schematycznego, sztywnego podziału sztuki słowa na trzy „grupy utworów”, podzielonych następnie arbitralnie na podgrupy -„gatunki” (genera i species). Diomedejski sposób myślenia o rodzaju, gatunku i ich związkach, polegających na ścisłym, hierarchicznym podporządkowaniu, zaciążył nad genologią wielu następnych stuleci. Artes rhetoricae natomiast syciły się tradycją retoryki rzymskiej, powtarzając w nieskończoność schematyczne podziały narratio. Spośród teoretyków dojrzałego średniowiecza najwięcej uwagi problematyce genologicznej poświęcił Jan z Garlandii. Niezależnie od tradycji Diomedejskiej, nawiązał on do trychotomicznej koncepcji Platona. Wychodząc od podstawowej opozycji poetyckiej materii i sermo dokonał podziału poezji i prozy na trzy rodzaje: genus imitativum, genus enarratiyum i genus mixtum, rozumiane jako trzy różne typy strukturalnego ukształtowania językowej płaszczyzny utworu. Jeśli teoria rodzaju obracała się w sferze pojęć związanych ze słowną płaszczyzną utworu poetyckiego („sposobów naśladowania” — według terminologii Arystotelesowskiej), to teoria gatunku nawiązywała, mówiąc najogólniej, do sfery „przedmiotów” i „środków naśladowania”. Począwszy od Platona i Arystotelesa, rozumiano gatunek jako harmonijną całość, której dominantę stanowił „przedmiot” (treść, temat). Dominancie tej były podporządkowane takie elementy, jak metryczna organizacja warstwy słownej, styl itp. Jan z Garlandii akcentował istotną rolę tonacji emocjonalnej utworu jako kryterium gatunkowego. Ważne miejsce w dziejach teorii gatunku przypada Horacemu, który, wychodząc z estetycznej zasady decorum, ugruntował w późniejszej świadomości literackiej rozumienie gatunku jako całości, w której pewien typ przedmiotu znajduje stosowny wyraz w odpowiadających mu środkach metrycznych i stylistycznych. W stosunku do tradycji antycznej w średniowieczu zasadniczej przemianie uległ sposób kojarzenia kategorii „rodzajowej” i „gatunkowej”. W starożytności wiązano je luźno, widząc w nich płaszczyzny krzyżujące się z sobą w pewnym stopniu, ale w gruncie rzeczy autonomiczne. W średniowieczu kategorie te sprzęgły się z sobą niewzruszenie, dając w rezultacie hierarchiczny układ odmian poezji, w którym „gatunki” zostały kategorycznie podporządkowane „rodzajom”