Indywidualistyczny pogląd na świat w dramacie

W niniejszym studium próbujemy zbliżyć się do dramatu od czasów Szekspira aż po dzień dzisiejszy z określonego antropologicznego punktu widzenia, który chcemy wykorzystać jako kryterium zarówno strukturalno-estetyczne, jak i socjologiczno- genetyczne. Studium to opiera się na wcześniejszych badaniach autora, dotyczących renesansowego i indywidualistycznego obrazu świata (por. książka Dwa aspekty dramaturgii — Dva vida dramaturgije). Wychodzi się z założenia, że głównym rysem nowszej mieszczańskiej dramaturgii europejskiej jest indywidualizm, pojmowanie świata z punktu widzenia losów jednostki. Pojęcie to stało się stylową dominantą, ponieważ burżuazja przeciwstawiła się ludowym tendencjom renesansu i rozszczepiła wizję rzeczywistości na jednostkę i jej otoczenie. W takim zindywidualizowanym świecie rozwija się silna depersonalizacja i reifikacja stosunków międzyludzkich w kierunku ilościowym. Każda jednostka przypomina swym położeniem Robinsona, który jest coraz mniej zdolny do zachowania rodzajowej więzi ludzkiej z innymi. Korelatywem tej antagonistycznej sytuacji burżuazji jest afirmacja Czasu w dramaturgii jako miernika zdobywania i wytracania wartości, utożsamianej z witalnością. Otoczenie zewnętrzne transponuje się w indywidualistycznej dramaturgii jako dominujące tło spoza pierwszego planu głównych charakterów. Tło i jego ciągłe oddziaływanie w czasie dramatycznym określa stosunki panujące między izolowanymi jednostkami. Na przestrzeni kilku ostatnich stuleci środowiskowe tło stało się na tyle marginesowe, że charaktery wysuwają się na pierwszy plan, a Czas „wypróżnia się” ze swojej treści i trwa jak przerażenie, jak puste quantum, zamykając w ten sposób cykl rozwojowy mieszczańskiego obrazu świata. W nim to uwidoczniają się charaktery jako funkcje nadrzędnej, rozstrzygającej Historii, a dramat waha się między „tranche de vie” a symboliczną abstrakcją. W krótkim przeglądzie historycznym rozwoju dramatu jednostki od XVIII do XXw. próbuje się wskazać przyczyny i sposoby rozkładu jego obrazu świata w nieobowiązującej, efemerycznej ideologii, która manifestuje się w doktrynerskim, apriorycznym programowaniu. Tym faktem można objaśnić wzrastającą niekomunikatywność dramatu, jego oddalanie się od szerszej ludowej publiczności oraz coraz mniejsze znaczenie na gruncie literatury. Charaktery, coraz bardziej wiarygodne w aspekcie zewnętrznym, zatracają swój etyczny wymiar, akcja natomiast przechodzi w retoryczne dyskusje lub monologizowanie. Eliminacja potrzebnej i ważnej fabuły jest podstawowym faktem w rozwoju indywidualistycznej dramaturgii. Z kolei dochodzi do rezygnacji z protagonistów i antagonistów i wskutek tego każdy charakter jest antagonistą dla siebie i protagonistą dla innych (Pirandello, Beckett, Sartre), a fabuła zawęża się do powiązanych sensem ideologicznym reakcji jednostki na ciśnienie otoczenia. Tragizm objawia się w ten sposób jako metafizyczny korelat indywidualności. W rezultacie pozostają osamotnione słowa i gesty, ich związek przeto bywa podstawowym umotywowanym problemem. Rekapitulacja dotyczy genetycznego skrzywienia dramatu jednostki w epoce, która po raz pierwszy od czasów Hunów zwątpiła w możliwość jego dalszego istnienia jako formy i jako rodzaju