A hoard of roman coins from Čortanovci in Srem

Ostava rimskog novca iz Čortanovaca u Sremu sadrži 2457 denara, jednu likijsku i jednu drahmu iskovanu u pontskoj kovnici Amisus. Otkupljena je za Narodni Muzej u Beogradu početkom 1933, ali nije izvesno da je u punom sastavu došla u Muzej. Najstariji primerci su denari Marka Antonija (32-31. p.n.e.), odnosno Nerona (64-65), a najmlađi Septimija Severa i Karakale pod Severom, datovani u 210. Treća je poznata ostava sa teritorije rimske provincije Donje Panonije iz Severovog vremena. U Gornjoj Panoniji zabeležene su tri, na teritoriji Gornje Mezije jedna, dok se njihov broj umnožava u Donjoj Meziji, Dakiji i posebno barbarikumu (27). Čortanovci su poznati po rimskom vojnom logoru na dunavskom limesu, ali njihovo rimsko ime nije poznato. Pripadali su teritoriji Basijana. Novija istraživanja i rekognosciranja ovog terena pokazala su da u okolini kastela i na trasi puta uz Dunav, od Petrovaradina preko Sremskih Karlovaca do Čortanovaca, postoje vile rustike i drugi ostaci iz rimskog doba, koji se uglavnom vezuju za vreme kasne antike. Osim velike ostave srebrnog rimskog novca, malo je podataka o drugim monetarnim nalazima. Jedan as Faustine II nađen je na lokalitetu Prosjanice u blizini kastela i sa istog lokaliteta potiču antoninijan Klaudija II i 13 primeraka kasnoantičkog bakarnog novca. U nalazu iz Čortanovaca prisutan je novac 25 vladara i članova njihovih porodica u rasponu od 242 godine (32/31. p.n.e. - 210. n.e.). Analiza procentualne zastupljenosti pokazuje da je najveći deo ostave prikupljen tokom II veka (82,87%) i da je tezauracija, započeta u vreme Vespazijana i nastavljena pod Trajanom i Hadrijanom, bila naročito intenzivirana za vladavine Antonina Pija. Pod Markom Aurelijem beleži pad, pokazuje značajniji zastoj u Komodovo vreme i novi uzlet u doba Severa. Kovanja Marka Antonija i izdanja do Trajana predstavljaju uglavnom relikte ranijeg opticajnog novca (Table 2, Graph 1). Podaci o godišnjem prilivu u ostavu razlikuju se kada je reč o kovanju Marka Antonija, Tita i Vespazijana zbog njihove kratkotrajne ili kraće vladavine u poređenju sa dužinom vladavine careva II veka. Godišnji priliv za vladare II veka se ne menja bitno u odnosu na njihovu ukupnu procentualnu zastupljenost osim kod Antonina Pija i Septimija Severa, koji pokazuju najveći godišnji priliv, ali sada u obrnutom odnosu i sa prevagom izdanja iz severijanskog razdoblja (Table 3, Graph 2). Najstariji primerci u nalazu su legionarski denari Marka Antonija iz 32/31. p.n.e. (52), a slede Neronovi (20) kovani između 64/65. i 67/68. Malobrojna izdanja Galbe (1), Otona (1) i Vitelija (3) osetno su ispod prosečne zastupljenosti u ostalim ostavama podunavsko-balkanskih provincija koje obuhvataju sličan vremenski interval. Izdanja Vespazijana i porodice (225) u okvirima su proseka, samostalna Titova (40) ispod proseka, slično kao i Domicijanova (55), kovana između 81/82. i 95/96. i sa hijatom od 82. do 87. Nerva (24) odgovara srednjim vrednostima za njegove emisije u podunavskim ostavama. Trajanova izdanja (289 denara i jedna drahma maloazijske Likije) zastupljena su u istom broju kao Hadrijan i porodica sa razlikom što je Hadrijanova drahma za Sabinu kovana u pontskoj kovnici Amisus. U ostavama sa teritorije Srbije zabeleženo je dosada još šest likijskih, četiri drahme Cezareje kapadokijske i tri drahme Amisusa. Hadrijanovo učešće je u većoj meri nego kod Trajana ispod proseka za podunavsko-balkanske nalaze, izuzimajući gornjopanonske sa sličnim prosekom. Procentualna zastupljenost Antonina Pija i porodice (527) je ponovo niža od vrednosti u ostalim ostavama, kao i Marka Aurelija (308), koja je još niža osim kod ostava iz Donje Mezije, dok su Komodova carska izdanja (112) u granicama proseka za donjopanonske nalaze, ali nadmašuju vrednosti u drugim podunavsko-balkanskim provincijama. Najbrojnija su izdanja severijanskog razdoblja (511) i od tada se pored denara iz rimske kovnice pojavljuju i denari iz istočnih kovnica - Emese i Laodikeje (67), kovani za Septimija Severa i Juliju Domnu. Do severijanskih emisija, osim jednog već poznatog hibridnog primerka (Hadrijan - kat. 978), uočeno je više varijeteta nezabeleženih u referentnom korpusu Roman Imperial Coinage: veći broj varijanti, uglavnom u aversnoj predstavi ili primerci koji nisu pravilno opisani (Trajan, Hadrijan, Antonin Pije i porodica, doba Marka Aurelija, Komod); nekoliko hibridnih denara (cezarska izdanja Marka Aurelija - kat. 1501 i Komoda - kat. 1773) ili hibrid/denar koji upotpunjuje seriju (?) (Domicijan kao cezar - kat. 335); denari koji pokazuju da je isto kovanje u zlatu imalo pandan i u srebru (Trajan - kat. 656, 657, deifikovana Faustina I - kat. 1420, Lucije Ver - kat. 1761); tipovi nezabeleženi u referentnom korpusu (Domicijan - kat. 358, Antonin Pije - kat. 1015, 1017, 1271, Marko Aurelije - kat. 1542, 1693, 1699, 1700, Komod - kat. 1855); neregularno kovanje (A. Pije za Faustinu II - kat. 1528). Pored manjih varijanti već prisutnih u RIC-u (kat. 2396, 2401), najviše novih tipoloških kombinacija pojavljuje se Severovom kovanju i gotovo sve potiču iz istočnih kovnica: Emesa - nepoznati u referentnom korpusu (kat. 2365, 2366, 2372, 2375), hibridni primerak (kat. 2397); Laodikeja - varijante (kat. 2406, 2409), nepoznati u referentnom korpusu (kat. 2403, 2407, 2408), hibrid ili regularno kovanje (kat. 2416); varvarska imitacija (kat. 2418). Među primercima rimske kovnice javlja se još jedna hibridna vrsta sa aversom Karakale i reversom Septimija Severa (kat. 2458). Horizont ostava iz razdoblja Septimija Severa u Donjoj Panoniji, osim čortanovačke, obuhvata samo dve ostave bitno drugačije strukture: ne sadrže novac I veka i obe se završavaju malim brojem Severovih primeraka bez učešća članova porodice zbog čega pokazuju niske procente njegovih emisija - Karejenon (2,64%) i Menden (0,97%). Nizak procenat (0,66%) beleži i nalaz iz okoline Požarevca, jedini sa teritorije Gornje Mezije i datovan u prvu deceniju Severove vlade (tpq. 198. ili 199-200). S druge strane, vrlo visoke vrednosti pokazuju ostave iz Gornje Panonije (22,45%) i Donje Mezije (19,62%), dok se u ostavama iz Dakije i barbarikuma, datovanim uglavnom nešto ranije (193-198) procenat Severovih izdanja kreće od 0,13% do 4,76%. Na osnovu izvedene analize može se uslovno zaključiti (za jedan broj ostava ne raspolažemo potpunim podacima o njihovom sadržaju i datovanju) da se ostava iz Čortanovaca po sastavu izdvaja od drugih nalaza Severovog horizonta sa prostora podunavskih provincija. Zapaža se da kraj njegove vladavine predstavlja prelomnutačku u tezauraciji i da ostave pohranjene tokom II veka i ostale do 211. imaju drugačiju strukturu od ostava zakopanih u kasnijim godinama III veka kada tezauracija započinje uglavnom u vreme Antonina. Najmlađim emisijama u ostavi iz Čortanovaca pripadaju tri denara Septimija Severa iz rimske kovnice sa aversnom legendom SEVERVS PIVS AVG BRIT. Autori RIC-a primerak sa reversom P M TR P XVIII COS III P P (Jupiter) datuju kao drugu seriju iz 210 (kat. 2309), dok druga dva sa reversom VICTORIAE BRIT (Viktorija) uključuju u nedatovanu emisiju iz 210-211 (kat. 2354, 2355). Najmlađi denar Karakale koji u aversnoj titulaturi sadrži takođe naziv BRIT(annicus), a na reversu predstavu Viktorije i isti natpis VICTORIAE BRIT (kat. 2458) vezuju za interval 210-213. Prema novijoj hronologiji F. Hila, koji je izdvojio pet emisija izdatih tokom 210, najmlađi primerci u ovom nalazu bili bi datovani u 210. i razvrstani u 1. emisiju (jan.) - Severov denar sa TR P XVIII i u posebnu emisiju (Victories in Britain 2) - dva Severova i jedan Karakalin denar sa pobedničkim nazivom BRIT na aversu i reversom VICTORIAE BRIT. Tako bi 210. godina, ujedno godina tokom koje je vođena druga Severova britanska kampanja, predstavljala najraniji terminus a quo zakopavanja nalaza iz Čortanovaca. Septimije Sever, Karakala i Geta su dobili titule Britannicus Max(imus) već početkom 210, proslavljajući i posebnim monetarnim serijama uspehe na britanskom tlu od kojih su dve prisutne u nalazu iz Čortanovaca. Posle Severove smrti 4. februara 211. Karakala je sklopio mir sa neprijateljem i počeo pripreme za povratak u Rim. U traženju povoda za pohranjivanja ostave iz Čortanovaca mala je verovatnoća da je reč o nekoj opasnosti od varvarskog upada. To je vreme prosperiteta provincije tokom kojeg je Septimije Sever nastojao da Panoniju povrati od uništenja izazvanih Markomanskim ratovima i obezbedi njen ekonomski napredak. Odgovore bi, najverovatnije, trebalo tražiti u nekim privatnim razlozima, ubiranju poreza, delovanju pljačkaša ili povećanom kretanju stanovništva povezanom sa čestim razmeštanjem vojnih jedinica. Među njima, iako samo u sferi pretpostavki, izvestan oslonac nalazimo u poznatim velikim konfiskacijama zemljišnih poseda, visokim taksama i promenama u sistemu upravljanja sprovođenim za vreme vladavine Septimija Severa.The hoard of Roman coins from Čortanovci in Srem contains 2,457 denarii, one Lycian drachma and one drachma minted in the mint of Amisus, in Pontus. The oldest coins in the find are the denarii of Marcus Antonius/Nero, and the latest, those of Septimius Severus and Caracalla under Severus. The terminus a quo of the deposition of the find is provided by the denarii belonging to issue 1 (Jan.) - one denarius of Severus, and the Special Issue (Victories in Britain 2) - two denarii of Severus and one of Caracalla, all dated to 210. As the hoard did not reach the National Museum in its entirety, the possibility remains open for a somewhat later dating. The cause for the deposition of this large find should probably be sought in some reasons that could have been influenced by Severus' internal policy