Stone raw materials in the Vinča culture: Petrographic analysis of assemblage from Vinča and Belovode

Pitanje porekla sirovina i puteva kojima su se one kretale verovatno predstavlja jedno od najinteresantnijih proučavanja u oblasti praistorije. Kamene sirovine u najvećoj meri mogu da na opipljiv način pokažu konkretne dodire između udaljenih oblasti. Naša teritorija i praistorijske kulture na njoj, pre svega one neolitske i eneolitske, još uvek nisu istražene u toj meri da bi moglo da se govori o cirkulaciji sirovina u okviru samih kultura. Proučavanje mlađe faze vinčanske kulture, koja je u tehnološkom smislu više eneolitska nego neolitska pojava, predstavlja u poslednje vreme težište u izučavanju vinčanske kamene proizvodnje. Značajno je da se ispita kako se dekadencija jedne kulture odražava na iskorišćenost sirovina u takvim uslovima: da li smanjenje teritorije utiče na smanjenje kvaliteta kamenih sirovina zbog manje dostupnosti ležišta kvalitetnijeg kamena i da li se u većoj meri koriste manje kvalitetne "imitacije" kamena upotrebljavanog u starijim fazama vinčanske kulture. Na ova pitanja pokušano je da se odgovori upoređivanjem kamenih industrija sa dva lokaliteta, iz Vinče i Belovoda, sa kojih se kameni materijal ispituje petrografskim analizama. Glavni razlog analiziranja rezultata sa ova dva lokaliteta predstavlja specifičnost u razvoju njihovih industrija glačanog kamena. U Vinči, u mlađim slojevima registruje se svojevrsna devalvacija u izboru kamenih sirovina kao posledica teritorijalnog sužavanja same vinčanske kulture u njenim kasnim fazama. Sa tim je povezano i opadanje u kvalitetu obrade kamena koje počinje od gradačke faze i u kasno-vinčanskim slojevima postaje veoma upadljivo. Obe pojave iz mlađih slojeva Vinče mogu da se povežu i sa ulaženjem metalurgije u svakodnevni život vinčanske populacije. Iz tog razloga napravljena je paralela sa lokalitetom Belovode koje traje samo tokom starije faze vinčanske kulture i nesumnjivo je metalurško naselje. Nemarnost u obradi kamena ovde se prati već od rane vinčanske kulture, a izbor sirovina ukazuje na lokalne izvore teritorijalno povezane sa ležištima bakarne rude. Prilikom proučavanja porekla i cirkulacije kamenih sirovina tokom neolita i eneolita moraju se imati u vidu neki opšti momenti u razvoju proizvodnje i upotrebe kamenih predmeta. Na teritoriji današnje Srbije, u ranom i delom u srednjem neolitu evidentno je prisustvo mezolitske tradicije u odabiru sirovina i obradi kamena. Reč je o mikrolitskom oruđu i eksploataciji u tehnološkom smislu manje kvalitetnih sirovina (gorski kristal, kvarcit i opal) koji ukazuju na možda još uvek aktivan brzi lov lukom i strelom i povećanu potrebu za sirovinama za izradu lovnog oružja sa jednokratnom namenom. I pored svih ovih primera, na osnovu sadašnjeg nivoa istraženosti, ne može da se govori o eksploataciji tačno definisanih izvora kamena, već samo o orijentisanosti na istu vrstu stene/minerala, bez obzira odakle oni potiču, što ukazuje na neku vrstu organizovanog dobavljanja sirovina. Pomenuta uniformnost u izboru sirovina se prati u industriji okresanog kamena, dok u izradi oruđa, od glačanog kamena, kao potpuno novoj proizvodnji, nije zabeleženo nikakvo pravilo u odabiru sirovina. Prvi prelomni momenat u razvoju kamene industrije tokom neolita nastaje u klasičnoj fazi starčevačke i produžiće se tokom vinčanske kulture. U industriji glačanog kamena uvodi se uniformnost u izboru sirovina i izradi oruđa. Počinju da preovladavaju makroskopski identične finozrne sivozelene stene od kojih se prave isključivo sekire, tesle i dleta. Drugi prelomni momenat nastaje u gradačkoj fazi uvođenjem tzv. "lakog belog Kamena" u proizvodnju kamenog oruđa što je donelo nemarnost i površnost u obradi kamena, potvrđujući tezu da se degradacija i iščezavanje jedne kulture najpre primećuje u tehnološkim promenama. Određene zakonitosti u nabavljanju kamenih sirovina su sigurno postojale tokom neolita. Ono što je za sada nepoznato je kako je kamen dobavljan: da li su postojala tačno definisana ležišta i kamenolomi iz kojih je vađen, ili je nasumično sakupljana naizgled ista sirovina. U industriji glačanog kamena starčevačko-vinčanskog tehnokompleksa su makroskopskim putem do sada ustanovljene dve velike grupe stena koje dominiraju u materijalu i koje su grupisane samo na osnovu fizičko-tehničkih osobina: finozrne sivozelene i "lake bele stene". Upravo zato je rešeno da se ove dve široko definisane grupe stena preciznije odrede. Izvršene su mikroskopske analize na odabranom uzorku sa više lokaliteta u Srbiji, iz različitih faza neolita: Vinča, Belovode, Lepenski Vir, Donja Branjevina. U ovom radu dati su rezultati analiza materijala iz Vinče i sa Belovoda koji su odabrani zbog svoje kulturne i teritorijalne srodnosti. Petrografskom analizom sirovina sa lokaliteta Vinča i Belovode ustanovljeno je da su tokom cele vinčanske kulture u materijalu industrije glačanog kamena bile najzastupljenije finozrne sivozelene stene, koje po svojim mineraloško-petrografskim karakteristikama odgovaraju najčešće kornitima pegavim i zelenim škriljcima, ređe metaalevrolitima, dijabazima metamorfisnim u različitom stepenu. One vinčanskoj industriji glačanog kamena daju specifičan i prepoznatljiv izgled. Druge po zastupljenosti su bile tzv. "lake bele stene" u mlađevinčanskim slojevima, koje i postaju obeležje ovog perioda. Sirovine opredeljene u te dve grupe daju posebno obeležje vinčanskoj industriji glačanog kamena i najviše doprinose da uniformnost koja je primećena u kamenoj industriji vinčanske kulture, posebno na teritoriji centralne Srbije, postane tako očigledna. To nam, s jedne strane govori da je praistorijski čovek umeo da prepozna i smisleno odabere određeni materijal za izradu alatki, a s druge strane, ovakva ujednačenost može da ukaže i na postojanje ležišta odakle je vršena eksploatacija. Iako još uvek nema jasnih dokaza o ležištu/ležištima odakle analizirani materijal potiče, postoje izvesni pokazatelji koji bi mogli da ukažu na područje eksploatacije kamena. Najpre treba isključiti mogućnost da je sirovina organizovano sakupljana iz rečnog korita, iako se oba lokaliteta nalaze na rekama (Vinča na Dunavu, a Belovode na Mlavi). S obzirom na dimenzije alatki, koje su relativno velike smatra se da uglavnom nisu pravljene od rečnih oblutaka, od kojih se obično dobijaju sitniji artifakti. Petrografski kriterijumi omogućavaju da se, pre svega, nekoliko izdvojenih grupa stena, posmatraju u okviru jednog genetskog procesa. Tako korniti, pegavi škriljci i delom zeleni škriljci sa lokaliteta Vinča pokazuju izvestan kontinuitet i može se pretpostaviti da su prikupljeni iz različitih delova jednog kontaktno-metamorfnog oreola. "Lake bele stene" koje su u ovom slučaju predstavljene silifikovanim magnezitima, mogu se vezati za područja u kojima su rasprostranjeni serpentiniti, jer su neretko serpentinitski masivi prožeti magnezitskim žicama različite debljine (od nekoliko milimetara naviše). Albit-epidotski i epidotski škriljci sa lokaliteta Belovode, koji genetski pripadaju istoj grupi stena, takođe bi mogli da potiču sa jednog mesta, najverovatnije iz oblasti koje izgrađuju metamorfiti regionalnog metamorfizma. Za ove vrste sirovina, stanovnici neolitske Vinče i Belovoda najverovatnije nisu odlazili daleko od svojih naselja, s obzirom da se okolni teren karakteriše raznovrsnom geološkom građom i da je izgrađen upravo od ovakvih i sličnih stena. U blizini Vinče na Avali, nalaze se veliki i dobro otkriveni profili serpentinita, a takođe je razvijen i kontaktni oreol oko tercijarnih vulkanskih stena. U široj okolini Belovoda, na primer, na terenu kartiranom na listu V. Gradište (OGK 1:100.000), Bogdanović i Milojević (1985) u Tumaču za list V. Gradište opisuju kartirane kambrijumske jedinice (aktinolitske, hloritsko-epidotske sericitsko-hloritske škriljce) koje bi, prema odlikama sklopa i mineralnom sastavu, odgovarale sirovinama od kojih su izrađene analizirane glačane alatke sa samog lokaliteta. Analiza sirovina od kojih su pravljene glačane alatke na lokalitetima Vinča i Belovode samo su deo započetih petro-arheoloških istraživanja. Ona su ukazala na dalji pravac ispitivanja koji vodi ka terenskim radovima, pre svega u okolini samih lokaliteta. Najpre petrografskom, a po potrebi i drugim analizama primeraka donetih sa terena i komparacijom sa analizama alatki moglo bi se mnogo preciznije definisati područje odakle sirovine potiču.This paper shows the results of petrographic analyses of raw materials used for making the ground stone industry implements in two Vinča culture sites Vinča and Belovode. The assemblages from the aforementioned sites feature a number of specific characteristics. In Vinča, in late strata, a kind of devaluation in the selection of stone raw materials is registered, which is closely related to the decline in quality of stone processing and may be a consequence of territorial narrowing of the Vinča culture per se in its later phases, and of introduction of metallurgy in everyday life. For this reason an analogy with the Belovode site was made, which subsists only throughout the early phase of the Vinča culture and is doubtlessly a metallurgic settlement. Petrographic analyses of the raw materials from which ground stone tools used to be made at the Vinča and Belovode sites are only a part of the commenced petro-archaeological research. They imply that further investigations should focuses on field work, principally in the vicinity of the sites themselves. Primarily by petrographic, and, as applicable, by other analyses of samples brought from the field work, and by comparison of the tools, it could be possible to define more precisely the territory from which the raw materials originated