Postautorytarna trauma jako czynnik sprawczy przemian mechanizmu przedawnienia roszczeń w Polsce. Część 1

The trauma after the post-authoritarian, and during a significant period even a totalitarian state, resulted in many institutions functioning at that time in Polish law on the wave of the political transformations of 1989 and the related modifications of the binding legal regulations, being replaced by neoliberal solutions, often as a part of the general tendency to reject post-Soviet accretions and replace them with structures modelled on Western European solutions. This process also included provisions on the limitation of claims. This was manifested i.a. in departing from the model under which the expiry of the limitation period was taken into account by the court ex officio and replacing it with a solution allowing the court to take this circumstance into account only in the event when a plea of limitation is raised by the defendant. This article deals with this issue to show an interesting evolution that has taken place in this area, both in the context of applying the law and subsequent legislative changes. It is deserving of attention because the adopted liberal solution(s) turned out not to fully meet social needs, the courts in their jurisprudence adopted the possibility of assessing whether the defendantʼs plea of limitation does not constitute an abuse of law, and also — at least partially (in terms of claims from consumers pursued by entrepreneurs) — returning to the solution under which the court ex officio considers the expiry of the limitation period of the claim asserted before it. Thus, the liberal structure adopted in 1990 has so far been partially replaced by the solution functioning in the authoritarian system, which was undoubtedly influenced by the caring, pro-social nature of the latter solution, which also fits well with the current populist trends. Due to the necessity to deal with several aspects within the scope of such deliberations, the text has been divided into two parts. The first one presents the transformation of the aforementioned normative solution made in 1990, as well as the basic aspects related to the functioning of two competing solutions in the discussed issue, i.e. taking into account the expiration of the limitation period of claims by the court ex officio or on the defendantʼs plea. The second part covers the subsequent changes in the functioning of the solution adopted in 1990, up to the indication of the currently applicable regulation in the analysed area, with reflections on the evolution of relevant legal solutions.Trauma po życiu w państwie autorytarnym, a w istotnym okresie — wręcz totalitarnym, spowodowała, że wiele instytucji funkcjonujących wówczas w polskim prawie na fali przemian ustrojowych z 1989 roku i związanych z nimi modyfikacji obowiązujących regulacji prawnych zostało zastąpione rozwiązaniami neoliberalnymi, często w ramach ogólnej tendencji do odrzucania naleciałości postradzieckich i przyjmowania w ich miejsce konstrukcji wzorowanych na rozwiązaniach zachodnioeuropejskich. Proces ten nie ominął przepisów dotyczących przedawnienia roszczeń majątkowych. Przejawiło się to między innymi w odejściu od modelu, w ramach którego upływ terminu przedawnienia roszczenia był uwzględniany przez sąd z urzędu, i zastąpieniu go rozwiązaniem dopuszczającym branie tej okoliczności przez sąd pod uwagę tylko w razie podniesienia zarzutu przedawnienia przez podmiot, przeciwko któremu dane roszczenie przysługuje. W niniejszym artykule podjęto tę problematykę, aby pokazać ciekawą ewolucję, jaka nastąpiła w tym zakresie, zarówno w kontekście praktyki stosowania prawa, jak i następnie zmian ustawodawczych. Zasługuje ona na uwagę, ponieważ przyjęte liberalne rozwiązanie okazało się nie do końca odpowiadać potrzebom społecznym, sądy w swym orzecznictwie przyjęły możliwość oceniania, czy podniesienie przez pozwanego zarzutu przedawnienia nie stanowi nadużycia prawa, a dodatkowo nastąpił tu — przynajmniej częściowy (w zakresie roszczeń dochodzonych przez przedsiębiorców od konsumentów) — powrót do rozwiązania przewidującego uwzględnianie przez sąd jednak z urzędu upływu terminu przedawnienia dochodzonego przed nim roszczenia. Przyjęta w 1990 roku liberalna konstrukcja została więc, jak dotąd częściowo, wyparta przez rozwiązanie funkcjonujące w ustroju autorytarnym, na co niewątpliwie miał wpływ opiekuńczy, prosocjalny charakter tego ostatniego rozwiązania, wpisujący się też dobrze w aktualne nurty populistyczne. Z uwagi na konieczność poruszenia w ramach tak zakreślonej tematyki rozważań kilku wątków tekst został podzielony na dwie części. W pierwszej pokazana została przemiana wspomnianego rozwiązania normatywnego, dokonana w 1990 roku, a także podstawowe aspekty wiążące się z funkcjonowaniem dwóch konkurujących w rozważanej kwestii rozwiązań, to jest uwzględnianiem przez sąd upływu terminu przedawnienia z urzędu bądź na zarzut pozwanego. W drugiej części pokazano natomiast kolejne przemiany funkcjonowania rozwiązania przyjętego w 1990 roku aż do wskazania obecnie obowiązującej regulacji w analizowanym zakresie wraz z refleksjami na temat ewolucji odnośnych rozwiązań prawnych. &nbsp