Kenosis : Simone Weil and Kaija Saariaho

Sednem rozprawy jest analiza i interpretacja kenosis w oratorium La Passion de Simone Kaiji Saariaho. Utwór poświęcony jest postaci francuskiej filozofki Simone Weil, która urodziła się w 1909 roku i zmarła podczas II wojny światowej w Anglii. Kompozycja opowiada historię życia myślicielki i nawiązuje do jej pisarstwa, które można podzielić na cztery obszary zainteresowań: analizę starożytnej greckiej filozofii i literatury; rozważanie współczesnych problemów społecznych i politycznych; badanie i porównanie religii przedchrześcijańskich z chrześcijaństwem, spisywanie wewnętrznych przeżyć mistycznych, których początek wyznaczyło uczestnictwo w liturgii Wielkiego Tygodnia w 1938 roku w Solesmes. La passion de Simone odnosi się do każdego ze wspomnianych aspektów myśli Francuzki i zawiera krótkie cytaty z jej pism. Utwór przyjmuje formę Drogi Krzyżowej. Oratorium zostało skomponowane w 2006 roku na zamówienie New Crowned Hope Festival w Wiedniu. Kompozycja jest przeznaczona na sopran solo, chór, orkiestrę i taśmę z recytacjami tekstów Weil w wykonaniu aktorki Dominique Blanc. Autorem libretta jest libański pisarz Amin Maalouf. Całość zaś wyreżyserował Peter Sellars. Kenosis - jak twierdzi Christine Hof – wydaje się najważniejszą ideą w myśli i życiu Weil. Pojęcie to wywodzi się bezpośrednio z drugiego Listu św. Pawła do Filipian, w którym Apostoł Narodów opisuje upokorzenie Jezusa Chrystusa, który przyjął postać sługi i, pomimo bycia Bogiem, został uczyniony na podobieństwo ludzi. Co więcej, ukorzył się i stał się posłuszny woli Ojca aż do śmierci, nawet śmierci na krzyżu. Wyraz kenosis został ukuty na podstawie greckiego czasownika kenou, który pojawia się w Liście do Filipian. Słowo to można tłumaczyć jako "ogołocenie", 'zrzeczenie się", rezygnację z własnej woli i stawanie się całkowicie posłusznym woli Bożej. Weil nie poświęciła temu pojęciu zwartego tekstu, ale jego obecność zapośredniczona jest w stworzonej przez filozofkę koncepcji dekreacji, którą można rozumieć jako transpozycję kenosis na grunt ludzkiego doświadczenia. Dekreacja jest procesem dojrzewania człowieka. Najważniejszymi jego elementami jest dążenie do wyzbycia się własnej woli, odrzucenie marzeń o władzy i prestiżu społecznym, a nawet okiełznanie wyobraźni dotyczącej przyszłości. Najtrudniejszym zadaniem na drodze tej duchowej formacji jest pozbawienie się wewnętrznego "ja". Francuska filozofka twierdzi, że należy brać przykład z Boga, który wyrzeka się bycia wszystkim, wycofuje się ze świata, aby dać swojemu stworzeniu miejsce do zaistnienia. Stwarzając człowieka, Bóg podarował mu wolną wolę. Istota ludzka zobowiązana jest oddać Mu ją z powrotem w formie daru i w dowód doskonałej miłości. Dekreacja oznacza więc dobrowolny powrót do fazy "przedstworzenia", poprzedzającej otrzymanie mocy decydowania. Gdy człowiek staje się w ten sposób opróżniony, Bóg dzięki swojej łasce może w nim działać. W rozumieniu Weil jest to prawdziwe dopełnienie aktu stworzenia. Pierwsza część niniejszej pracy Kenosis. Poszukiwania filozoficzno-estetyczne, stanowiąca swoiste prolegomena do analizy samego oratorium La Passion de Simone, koncentruje się na rekapitulacji wątków kenotycznych obecnych w różnych obszarach myśli Weil: począwszy od pojęcia dekreacji (rozdział Od dekreacji do interpretacji), poprzez kenotyczno-soteriologiczne traktowanie piękna [rozdział Piękno (się) dekreuje] oraz muzyki, której elementy traktowane są jako metafora mechaniki rozwoju duchowego (rozdział Muzyka w dziele Weil), aż po pojęcie paradoksu, obecne w poetyce Weil i oddziałujące na kształtowanie poszczególnych stacji La Passion de Simone Kaiji Saariaho (rozdział Od paradoksu do kenozy. Poetyka Weil i Saariaho). Druga część zatytułowana Kenosis. Bycie w świecie podejmuje wątek tożsamości Simone Weil jako kobiety, intelektualistki, działaczki społecznej, agitatorki politycznej oraz robotnicy fabryk Alsthom i Renault. Szczególnie istotna jest ostatnia z ról, ponieważ doświadczenie robotnicze można uznać za rodzaj kenozy społecznej. Zaowocowało ono - jak pisała Weil - odciśnięciem niewymazywalnej pieczęci niewolnictwa, które z kolei poprowadziło myślicielkę ku religii chrześcijańskiej. Kanwę rozważań stanowi sześć pierwszych stacji oratorium La Passion de Simone. Próbie interpretacji i analizie kolejnych całostek oratorium (od stacji VII do X) poświęcona jest część trzecia Kenosis. Imitatio Christi, w której podniesiona zostaje kwestia idolatrii. W niektórych cywilizacjach (głównie rzymskiej i hebrajskiej) społeczeństwo i naród stają się - w myśleniu Weil - bożkami legitymizującym to, co dobre i to, co złe. Równie istotnym wątkiem tej części jest motyw opuszczenia świata przez Boga oraz - co za tym idzie - dominacja praw konieczności. Kulminację tego segmentu tematycznego przynosi interpretacja X stacji oratorium, w przypadku której najistotniejszym motywem jest kenosis - doznawane przez myślicielkę w dziedzinie naukowej oraz w aspekcie działalności społecznej jako osamotnienie w kręgach intelektualistów i dobrowolne ogołocenie się. Ostatnią część zatytułowaną Kenosis. Od śmierci do życia, na którą składają się rozważania nad pięcioma ostatnimi stacjami (stacje XI do XV), spaja motyw powolnego odchodzenia Weil od świata zanurzonego w wojennej zawierusze do świata przeżyć mistycznych, które ostatecznie poprzedzały jej śmierć. W centrum zainteresowania znajduje się podsumowanie myśli Weil dotyczących oddziaływania przemocy na kondycję człowieka, której skutkiem jest swoista reifikacja istoty ludzkiej. Drugim, niezwykle istotnym, motywem jest Weilowskie pragnienie, czy też – jak pisze filozofka – wiecznie trawiący głód rozszerzenia prawa do wolnej woli na każdego człowieka, które strzec ma ludzkiej podmiotowości. Ostatnim poruszanym zagadnieniem jest stosunek filozofki do Kościoła katolickiego i jej uparte trwanie na jego progu. Druga, trzecia i czwarta część opracowania tworzą tryptyk złożony z analizy i interpretacji poszczególnych stacji oratorium La Passion de Simone. Łączy je odczytywanie różnych znaczeń kenozy ukrytych w libretcie jako narracji opisującej życiową postawę i filozofię Weil, a także w poetyce jej tekstów przytoczonych w tworzywie słownym oratorium, które wskazują na zatarcie podmiotowego „ja”. Rozprawa bada również obecność kenosis w języku muzycznym kompozytorki, zwłaszcza w wyrazistych i dynamicznych motywach melodycznych w partii sopranu i innych instrumentów; także w relacji pomiędzy dwiema skontrastowanymi masami brzmieniowymi, które pojawiają się w orkiestrze. Ostatni rozdział poświęcony jest usytuowaniu myśli Simone Weil na mapie współczesnej filozofii europejskiej XX wieku. Ta część śledzi podobieństwa między Weil a myślicielami postsekularnymi, takimi jak Emmanuel Lévinas, Jacques Derrida, Slavoj Žižek, Alain Badiou etc. Rozdział pokazuje, w jakim zakresie Weil przewidziała problemy filozofii i teologii przełomu XX i XXI wieku. Wyjaśnia również motywy wyboru Weil na główną postać oratorium La Passion de Simone oraz rozważa doniosłość jej dorobku filozoficznego dla obecnych czasów. Metodologia zastosowana w rozprawie opiera się na teoretycznych rozpoznaniach niemieckiego badacza Wernera Wolfa, który opisał fenomen opery i oratorium jako specyficzny przykład kilku rodzajów intermedialności. Pierwszy z nich to transpozycja intermedialna, która oznacza przeniesienie danego dzieła do innej formy artystycznej, np. utworu literackiego do opery. Drugi rodzaj intermedialności determinuje istnienie tych samych jakości w dwóch różnych mediach, np. lejtmotywów w literaturze i muzyce czy ogólnie pojmowanej narracyjności. Ostatnim typem jest plurimedialność, która zawiera się we współistnieniu dwóch mediów w tym samym czasie, np. śpiewanego słowa w pieśni, operze czy oratorium. Ze wszystkimi wymienionymi typami intermedialności mamy do czynienia w La Passion de Simone, choć transpozycja intermedialna stosuje się tylko do fragmentów oratorium, w których znajdują się bezpośrednie przytoczenia z pism Simone Weil Jedną tez leżących u podstaw niniejszej pracy doktorskiej jest założenie, że współdziałanie słowa i muzyki wzmacnia potencjał wyrażania idei kenosis. Współistnienie dwóch języków artystycznych w jednym utworze osłabia ich odrębny charakter, niemniej poprzez intermedialną ekspresję możliwe jest odkrycie nowych znaczeń krystalizujących się w "żywej" relacji między nimi. Co więcej, stosunek czy pośrednictwo, poza dekreacją, stanowi jedną z najważniejszych idei w słowniku Weil, dlatego muzyka, która opiera się na relacjach, jest jej ulubioną sztuką. Filozofka twierdzi również, że sztuka dźwięków zdolna jest wyrazić - w większym stopniu niż inne języki artystyczne - najbardziej nieuchwytne idee. W centrum zainteresowania Francuzki pozostają jednak przede wszystkim stosunki społeczne, filiacje różnych religii i kultur oraz relacja między stworzeniem a Bogiem. Kenosis, jako postawa pełna litości i współczucia wobec drugiego człowieka, to najważniejsze przesłanie Simone Weil i kompozytorki Kaiji Saariaho, która dała temu wyraz w licznych wywiadach.The core of the dissertation is an analysis and interpretation of the figure of kenosis in the oratorio titled La Passion de Simone by Kaija Saariaho. The piece is entirely dedicated to French woman philosopher Simone Weil, who was born in 1909 and died during the Second World War in England. The composition tells the story of her eventful life and refers to her writing, which can be divided into four areas of interest: analysis of ancient Greek philosophy and literature; considering contemporary social and political problems; research and comparison of pre-Christian religions with Christianity; writing down internal mystical experiences, which began with participation in the liturgy of Holy Week in 1938 in Solesmes. La passion de Simone relates to every mentioned aspect of her thought and it incorporates short quotations from her writings. It takes the form of the Stations of the Cross. Oratorio was composed in 2006 for the New Crowned Hope Festival in Vienna. The work is written for soprano solo, choir, orchestra and recorded declamation of citations from original Weil's work performed by Dominique Blanc. The libretto was created by Lebanese writer Amin Maalouf and then directed by Peter Sellars. Kenosis - as Christine Hof claims - seems to be the most important idea in Weil's thought and life. The notion is directly derived from the second chapter of St. Paul's Letter to the Philippians, where the Apostle to the Nations describes the humiliation of Jesus Christ, who took upon himself the form of a servant and, despite being God, was made in the likeness of men. Furthermore, he humbled himself, and became obedient to Father's will unto death, even death on the cross. The word comes from the Greek verb kenou used in the Philippians, which can be translated as voiding or emptying of self, of one's own will, and becoming entirely receptive to God's divine will. Weil did not devote a compact text to this notion, but its presence is mediated by the concept of decreation created by the philosopher, which can be understood as the transposition of kenosis into the ground of human experience. Decreation is a process of maturation in human beings. The most crucial are the endeavors to void one's will and to deny one’s dreams of power, of social prestige, and even to harness one's imagination of the future. The most difficult task on the path of this spiritual formation is to deprive yourself of the inner "I". French philosopher claims that one should follow the example of God, who renounces being everything, withdraws himself from the world to give his creature place to live in. When God created man, he gave him his own free will. As a creature of God one should give it back to Him as a gift and evidence of one’s perfect love. Thus decreation means going back to the phase of the "uncreated stage", when one do not have any powers to decide. When one become empty, God, by virtue of His grace, can act in oneself. In Weil's understanding this is the real fulfilment of the creation. The first part of the dissertation titled Kenosis. Philosophical and aesthetic research functions as a kind of prolegomena to the analysis of La Passion de Simone, focusing on the recapitulation of kenotic threads present in various areas of Weil's thought: from the concept of decreation (chapter From Decreation to Interpretation), through the kenotic-soteriological treatment of beauty [chapter Beauty (itself) decreates] and music, elements of which are treated as a metaphor of the mechanics of spiritual development (chapter Music in Weil's work), up to the concept of paradox, present in Weil's poetics and influencing the shaping of individual stations of La Passion de Simone by Kaija Saariaho (chapter From paradox to kenosis. Poetics of Weil and Saariaho). The second part called Kenosis. Being in the world takes up the theme of Simone Weil's identity as a woman, intellectual, social activist, political agitator and worker of Alsthom and Renault factories. The last role is particularly important, because the working-class experience can be discerned as a kind of social kenosis. It resulted - as Weil whrote - in impressing the indelible seal of slavery, which in turn led the thinker to the Christian religion. This part of the dissertation is based on the interpretation of the first six stations of the La Passion de Simone. The third part titled Kenosis. Imitatio Christi is an attempt to analyze the next parts of the oratorio (from station VII to X), in which the problem of idolatry is raised. In some civilisations (mainly Roman and Hebrew) nation and society become – In Weil's thinking – an idols that legitimize what is good and what is bad. An equally important theme of this part is the motive of God's abandonment of the world and, consequently, the domination of the laws of necessity. The culmination of this thematic segment is brought by the interpretation of the X station of the oratorio, where the most important motive is kenosis, which is experienced by the thinker in her intellectual life and in the aspect of social activity as a loneliness among philosophers and intellectuals of her time and voluntary self-voiding. The final part titled Kenosis. From Death to Life, which consists of reflections on the last five stations (stations XI to XV), takes up the theme of Weil's slow departure from the world immersed in the turmoil of war to the world of mystical experiences that finally preceded her death. The goal of this part is the recapitulation of Weil's thoughts on the impact of violence on the human condition, which results in a specific reification of a human being. The second, extremely important motive is Weil's desire, or - as the philosopher puts - the ever-consuming hunger for extending the right to free will to every human being as a guarantee of preserving the human subjectivity. The last issue is the attitude of the philosopher to the Catholic Church and her motives to persist on its threshold. The second, third and fourth parts of the study form a triptych consisting of an analysis and interpretation of the individual stations of the La Passion de Simone. It investigates kenosis in the layer of libretto as a description of Weil's comportment and her philosophy, as well as, in the style of her writings, cited in the libretto, which are conspicuous attempts to efface her "I" or her own persona. The dissertation also examines the presence of the figure of kenosis in the musical language of the composer, especially in the distinctive and vivid melodic motifs in the part of soprano and other instruments; likewise, in the interaction between two contrasted sonorities, which appear in the orchestra. The last chapter is devoted to location of Simone Weil’s thinking on the map of continental philosophy in XX century. This part traces similarities between Weil and mainly post-secular thinkers as Emmanuel Levinas, Jacques Derrida, Slavoj Zizek, Alain Badiou etc. The chapter shows how much Weil anticipated the problems of philosophy and theology at the turn of the 20th and 21st centuries. It also explains the motives behind the choice of Weil to be the main character of La Passion de Simone and considers the importance of her philosophical achievements for the present day.The general methodology used in the dissertation is based on theoretical recognitions or insights of the German scholar Werner Wolf, who described the phenomenon of the opera or oratorio as a specific example of several types of inter-mediality. The first is called inter-medial transposition and it means: transfer of an individual work of art to another form or piece, for example, a literary piece to an opera. The second type of inter-mediality determines the existence of the same qualities in two different media, for example, leitmotifs in literature and music or the presence of narrativity in these two areas or fields. The last, but not least, is pluri-mediality, which defines coexistence of two media at the same time, for example, it is the sung word in a song, an opera or an oratorio. All mentioned types of inter-mediality are present in La Passion de Simone, although the inter-medial transposition applies only to fragments of the oratorio which contain direct quotations from the writings of Simone Weil. One of the basic theses of this dissertation is the assumption that the interaction of word and music strengthens the potential for expressing the idea of kenosis. The coexistence of two artistic languages in one piece weakens them reciprocally, but thanks to this inter-medial expression we arrive at new meanings in the active relation between them. Moreover, relation or mediation, except for decreation, is one of the most crucial ideas in Weil's vocabulary, and this is why music, which is based on relations, is her favorite art. She also claims that music - more then other artistic language - can express the most elusive ideas. Nevertheless, relations between people in society, in their different religions and cultures, and between human beings and God, are at the heart of her thought. Kenosis, as a comportment full of mercy and compassion to other people, is the most important message from Simone Weil and composer Kaija Saariaho, who strongly underscores these themes in her numerous interviews