Archaeological Discoveries in the Pilica

W lipcu 2019 roku w korycie rzeki Pilicy, niedaleko jej ujścia do Wisły, przypadkowo odkryto spiralną bransoletę brązową i ułamek starożytnego naczynia glinianego. Zabytki wydobyto z dna rzeki, przy południowym brzegu niewielkiej piaszczystej wysepki, położonej pomiędzy wsiami Pilica, gm. Warka, pow. grójecki i Boguszków, gm. Magnuszew, pow. kozienicki (Ryc. 1, 2). W wyniku profesjonalnych badań archeologicznych, przeprowadzonych z udziałem ekipy nurków-archeologów, w bezpośrednim sąsiedztwie pierwszego znaleziska pozyskano jeszcze dziesięć fragmentów starożytnych naczyń glinianych (Ryc. 3). Zbiór ułamków ceramiki składa się z dwóch den, dwóch fragmentów przydennych partii naczyń, sześciu fragmentów brzuśców i jednego fragmentu talerza krążkowego, względnie masywnego dna (Ryc. 4, 5). Większość skorup nosi ślady długotrwałego przebywania w środowisku mokrym. Jeden ułamek uznano za nowożytny, pozostałe należy łączyć z kulturą łużycką z przedziału czasowego obejmującego młodsze fazy epoki brązu i wczesną epokę żelaza. Wyróżnia się dolna część silnie gładzonego naczynia o pogrubionym dnie (Ryc. 4:b, 5:b, 6:b). Może być to fragment tzw. pucharka/ kubka ulwóweckiego, formy ceramicznej znanej przede wszystkim ze stanowisk ulokowanych na wschód od środkowej Wiały, w dorzeczach Wieprza i Bugu. Najbliższe znaleziska naczyń zaliczanych do typu ulwóweckiego znane są z osady i cmentarzyska kultury łużyckiej w Maciejowicach, pow. garwoliński i z cmentarzyska w Radomiu-Wośnikach. Pucharki/ kubki ulwóweckie powszechnie datowane są na IV okres epoki brązu, jednak niektóre okazy (np. z Radomia), ze względu na pewną swoistość formy i ornamentu, mogą być datowane na V okres epoki brązu i później. Pozostałe fragmenty w większości pochodzą z naczyń średnio- lub grubościennych, chropowaconych, wykonanych z masy ceramicznej z obfitą domieszką mineralną o dużych ziarnach często barwy białej i różowej (Ryc. 4:i). Noszą cechy warsztatu ceramicznego kultury łużyckiej z końca epoki brązu i wczesnej epoki żelaza. Obecnie niemożliwe jest jednoznaczne wskazanie miejsca (lub miejsc), z których materiały ceramiczne zostały wypłukane i przeniesione przez wodę. Z położonych wzdłuż rzeki stanowisk kultury łużyckiej należy przede wszystkim brać pod uwagę osadę w Michałowie-Parcelach, gm. Warka (Ryc. 7), leżącą na piaszczysto-żwirowym wyniesieniu okresowo podmywanym przez rzekę. Badane w latach 70. XX wieku stanowisko nie zostało dotąd opracowane i opublikowane. Dziesięciozwojowa bransoleta wykonana została z płasko-wypukłej taśmy brązowej z końcami w kształcie okrągłych drutów (Ryc. 8, 9). Zdobiona jest powtarzającymi się na przemian motywami szerokich pasów złożonych z poprzecznych wąskich żłobków oraz skośnych krzyży, z których część ma na skrzyżowaniu ramion wybity symbol kółka z zaznaczonym środkiem (Ryc. 10). Forma i ornamentyka bransolety bliskie są stylistyce ozdób „typu stanomińskiego”, uznawanych za produkty lokowanego na Kujawach ośrodka metalurgicznego kultury łużyckiej, datowanego na okres halsztacki D. Najbardziej typowym „stanomińskim” elementem zdobniczym bransolety z Pilicy jest motyw leżącego krzyża, spotykany w różnych wersjach na wyrobach zaliczanych do kategorii „ozdób kujawskich”, a zwłaszcza na bransoletach w całym ich zasięgu (Ryc. 12:a–e.j–m). Liczba zwojów, parametry taśmy i rodzaj zakończeń różnią jednak ten egzemplarz zarówno od „niskich” jak też od „wysokich” bransolet w klasyfikacji J. Kostrzewskiego (1954), ostatnio zmodyfikowanej przez M. Maciejewskiego (2019). Swoiste cechy upodobniają bransoletę z Pilicy do trzech, również nietypowych ozdób odkrytych w Zabieżkach, pow. otwocki i w okolicach Słupi (Nowej?), pow. kielecki (Ryc. 12:m), które wystąpiły w towarzystwie nagolenników i naszyjników „kujawskich”, oraz nagolenników typu stanomińskiego wersji mazowieckiej wg klasyfikacji M. Mogielnickiej-Urban (2008). Wykonane zostały z bardziej masywnych pasów metalu niż pozostałe „wysokie” bransolety zdobione krzyżami. Ich końcowe zwoje,w postaci gładkich, okrągłych drutów, nie mają analogii w pozostałych, podobnie ornamentowanych okazach. Taki kształt zakończeń jest natomiast charakterystyczny dla wysokich, kilkunastozwojowych, specyficznie zdobionych bransolet zwiniętych z niezbyt szerokiej taśmy o daszkowatym przekroju, odkrywanych(także w zespołach z wyrobami „kujawskimi”) na wschodnim Mazowszu i Podlasiu (Ryc. 12:p). Te cztery bransolety powstały zapewne w pracowniach ulokowanych w strefie mieszania się kanonów sztuki rzemieślniczej i zdobniczej reprezentowanej przez wyroby uważane za „klasyczne” kujawskie, z wzorami cenionymi na miejscowym rynku zbytu. Skład chemiczny stopu, z którego wykonano bransoletę z Pilicy jest charakterystyczny dla większości wyrobów z okresu halsztackiego (Aneks1). Brak śladów wytwórczości brązowniczej na omawianym terenie uniemożliwia próby lokalizacji warsztatów. Z rejonu dolnej Pilicy znanych jest jeszcze kilka znalezisk „brązów kujawskich”, znajdowanych pojedynczo i w wieloskładnikowych skarbach (Ryc. 7). Ich charakterystyka i kontekst, w jakim wystąpiły, świadczą o szerokich powiazaniach tego obszaru z różnymi strefami kulturowymi, zwłaszcza południowej i południowo-wschodniej Europy.In July 2019, a bronze spiral bracelet and an ancient potsherd were discovered by chance in the bed of the Pilica River, near its confluence with the Vistula. The artefacts were recovered from the bottom of the river, by the southern bank of a small sandy island located between the villages of Pilica (Warka Commune, Grójec County) and Boguszków (Magnuszew Commune, Kozienice County) (Fig. 1, 2). As a result of a professional archaeological investigation, carried out with the help of a team of underwater archaeologists, ten more sherds from ancient earthenware vessels were obtained from the immediate vicinity of the original find (Fig. 3). The potsherd assemblage consists of two bases, two base sherds, six body sherds and one sherd of either a disc-shaped plate or a massive base (Fig. 4–6). Most sherds show signs of a long-term stay in an aquatic environment. One sherd has been identified as modern, the rest should be associated with the Lusatian culture from a period covering the later phases of the Bronze Age and the Early Iron Age. Of note is the strongly smoothed lower part of a vessel with thickened base (Fig. 4:b, 5:b, 6:b). It may be a fragment of a so-called Ulwówek beaker/mug, a ceramic form known mainly from sites located to the east of the Middle Vistula, in the basin of the rivers Wieprz and Bug. The closest finds of vessels identified as the Ulwówek type are known from the Lusatian culture settlement and cemetery at Maciejowice, Garwolin County, and from the cemetery at Radom Wośniki. Ulwówek type beakers/mugs are commonly dated to Bronze Age IV, although some specimens (e.g., from Radom), due to certain specificity of their form and decoration, may be dated to Bronze Age V and later. The remaining sherds mostly come from roughened, medium- and thick-walled vessels, made from a clay body with ample coarse-grained mineral temper, often white and pink in colour (Fig. 4). They present features of the Lusatian culture earthenware from the end of the Bronze Age and the beginning of the Iron Age. At present, it is not possible to clearly indicate the place (or places) from which the pottery was washed away and transported by the current. Among the Lusatian culture sites located along the river, the settlement at Michałów-Parcele, Warka Commune (Fig. 7), situated on a sand-and-gravel elevation occasionally undercut by the river, should be foremost considered. The site, excavated in the 1970s, has yet to be analysed and published. The ten-coil bracelet was made from a plano-convex bronze strip with round wire terminals (Fig. 8, 9). It is decorated with repeating alternating motifs of wide bands composed of narrow transverse grooves and oblique crosses, some of which have a circled dot symbol punched at the point where the arms intersect (Fig. 10). The form and decoration of the bracelet resemble in style the adornments of the “Stanomin type”, considered products of a Lusatian culture metallurgical centre from Hallstatt period D, located in Kuyavia. The most typical “Stanominian” decorative element of the Pilica bracelet is the recumbent cross motif, encountered in different variants on the adornments regarded as “Kuyavian ornaments”, throughout the entire range of bracelets in particular (Fig. 12:a–e.j–m). However, the number of coils, strip parameters and type of terminals distinguish this specimen from both the “short” and “tall” bracelets in J. Kostrzewski’s classification (1954), recently modified by M. Maciejewski (2019). In these particular features, the Pilica bracelet resembles three, likewise atypical, decorations discovered at Zabieżki, Otwock County, and near Słupia (Nowa?), Kielce County (Fig. 12:m), which were accompanied by “Kuyavian” ankle- and neck-rings as well as Stanomin type ankle-rings of the Mazovian variant in the classification by M. Mogielnicka-Urban (2008). The metal strips they were made of were more massive than in the case of the other “tall” bracelets decorated with crosses. Their terminal coils, in the form of smooth, round wires, find no analogy among other similarly decorated specimens. Such a shape of terminals is characteristic of tall, specifically decorated bracelets consisting of over a dozen coils, made from a not overly broad strip of roughly triangular cross-section, discovered (also together with “Kuyavian” items) in eastern Mazovia and Podlachia (Fig. 12:p). The four bracelets were probably made in workshops located in the area where the canons of craftsmanship and decorative arts, represented by the “classic” Kuyavian products, intermingled with designs valued by the local market. The chemical composition of the alloy of which the Pilica bracelet was made is characteristic of the majority of goods from the Hallstatt period (Appendix 1). Due to the absence of signs of bronze manufacturing in the area in question, attempting to locate the workshops is not possible. A few other finds of “Kuyavian bronzes” are known from the Lower Pilica region; they were found on their own or as parts of multi-component hoards (Fig. 7). Their characteristics and the context in which they occurred indicate wide-ranging connections of this area and various cultural zones, especially those in southern and south-eastern Europe