Body - culture - sacrum : semantics and pragmatics of the cult gesture on the example of selected kinetic signs of the Catholic liturgy

Rozprawa poświęcona jest semantyce i pragmatyce wybranych kinezycznych znaków liturgicznych stosowanych w obrębie rytu katolickiego. Jej podstawowa część zawiera omówienie następujących wybranych znaków kultowych: postawa stojąca, siedząca, klęcząca, przyklęknięcie, kroczenie, żegnanie się znakiem krzyża, kreślenie małych krzyży na czole, ustach i sercu, wykonywanie znaku krzyża w stronę wiernych, nałożenie rąk, skinienie głową przy przekazywaniu sobie pokoju, podanie ręki przy przekazywaniu sobie pokoju, pokłon, skrzyżowanie rąk na piersi, gest złożonych rąk, gest rozłożonych i wzniesionych rąk, gest bicia się w piersi. Przy wyborze kryteriów omówienia tych znaków kierowano się przyjętym w rozprawie założeniem, że omawiane postawy i gesty mają - w świetle badań dotyczących komunikacji niewerbalnej i typologii gestów - charakter emblematów - kulturowo skodyfikowanych i ograniczonych znaków, o względnie stałej formie oraz dość ściśle określonym znaczeniu, często bez problemu przekładalnych na słowa lub frazy i mogących występować bez towarzyszenia komunikatu werbalnego. Stąd wskazane gesty omawiane są pod względem następujących kryteriów: morfologia, kontekst występowania, relacja w stosunku do wypowiedzi werbalnej lub innych rodzajów działań o charakterze komunikacyjnym, pochodzenie, funkcja, semantyka, ewentualnie występowanie gestu o tożsamej lub podobnej formie w kontekście pozasakralnym (co ma związek z polisemicznością oraz homonimicznością gestów o charakterze emblematycznym). Omówienie każdego ze znaków liturgicznych zakończone jest ponadto przedstawieniem wyników badania, dotyczącego recepcji tego gestu u osób świeckich. W ten sposób każdy ze znaków ukazywany jest nie tylko z punktu widzenia tego, jakie znaczenie jest mu przypisywane w ujęciu liturgicznym, ale także prezentowany jest na szerszym tle kulturowym (m.in. ze względu na uwzględnienie pochodzenia, często związanego z kulturą świecką oraz zestawienie z podobnymi gestami funkcjonującymi w relacjach interpersonalnych), a wreszcie z uwzględnieniem także tego, jak jego semantykę oraz pełnioną przezeń funkcję postrzegają świeccy odbiorcy - w różnym stopniu związani z wyznaniem katolickim. Dzięki badaniu udało się więc uwzględnić w opisie gestów także efekty perlokucyjne związane z ich stosowaniem w liturgii. Badawcza część książki poprzedzona jest rozważaniami teoretycznymi, których tematyka wynika z charakteru obiektu badań: "cielesności" owych znaków, faktu, że badane postawy i gesty nie są jedynie zachowaniami, ale są właśnie znakami, oraz z tego, że można założyć, że mają charakter gestów emblematycznych. Prezentowane są więc kolejno następujące problemy: znaczenie ciała (zarówno jego dewaluacja, jak i nobilitacja) w ujęciach chrześcijańskich, filozoficznych (m.in. dualizm kartezjańsko-platoński, fenomenologia Merleau-Ponty’ego, kognitywna koncepcja ucieleśnionego umysłu) oraz kulturowych (rozdział 1); zagadnienia semiotyczne - począwszy od ogólnych po te związane tylko ze znakami liturgicznymi (tu m.in. typologie znaków liturgicznych, funkcje owych znaków, rodzaje kinezycznych znaków liturgicznych) (rozdział 2, 3 i 4), a wreszcie zagadnienia związane z gestami emblematycznymi - charakterystyka owych gestów (rozdział 5) oraz metodologie badania owych gestów, w tym metodologia badania własnego (rozdział 6). Rozdział 7, jak wskazano to już powyżej, zawiera szczegółowe omówienie wybranych postaw i gestów liturgicznych wyraz z przedstawieniem wyników autorskiego badania, którym zostały objęte te znaki. Prezentowana rozprawa jest więc ujęciem komunikologicznym i językoznawczym, wykorzystującym metody i koncepcje powstałe na gruncie m.in. językoznawstwa kognitywnego, pragmalingwistyki oraz badań nad komunikacją niewerbalną. Korzysta jednakże także z ujęć liturgicznych, a także koncepcji filozoficznych, antropologicznych i socjologicznych.The dissertation is devoted to the semantics and pragmatics of selected kinetic liturgical signs used within the Catholic rite. The main part covers the following selected cult signs: standing, sitting, kneeling posture, kneeling, walking, saying goodbye with the sign of the cross, drawing small crosses on the forehead, mouth and heart, making the sign of the cross towards the congregation, putting on hands, nodding the head when passing peace, shaking hands when passing peace, bow, crossing hands on the chest, gesture of folded hands, gesture of spread and raised hands, gesture of beating one's chest. When choosing the criteria for discussing these signs, the assumption was made in the dissertation that the attitudes and gestures in question are - in the light of research on non-verbal communication and the typology of gestures - as emblems - culturally codified and limited signs, with a relatively constant form and quite clearly defined meaning, often easily translatable into words or phrases and may occur without the accompanying verbal message. Hence, the indicated gestures are discussed in terms of the following criteria: morphology, context of occurrence, relation to verbal statements or other types of activities of a communicative nature, origin, function, semantics, possibly the presence of an identical or similar gesture in a non-sacral context (which is related to polysemicism and homonymity of emblematic gestures). The discussion about each of the liturgical signs ends with the presentation of the results of the research on the reception of this gesture among lay people. In this way, each sign is shown not only from the point of view of what meaning is assigned to it in liturgical terms, but is also presented against a broader cultural background (e.g. due to taking into account the origin, often related to secular culture, and the juxtaposition with similar gestures functioning in interpersonal relations), and finally also taking into account how its semantics and its function are perceived by lay recipients to a different extent associated with the Catholic denomination. Thanks to the study, it was possible to include in the description of gestures also perlocutional effects related to their use in the liturgy. The research part of the book is preceded by theoretical considerations, the subject of which results from the nature of the research object: the "corporeality" of these signs, the fact that the examined attitudes and gestures are not only behaviors, but also signs, and that it can be assumed that they are emblematic gestures. Thus, the following problems are presented: the meaning of the body (both its devaluation and ennoblement) in Christian, philosophical (e.g. Cartesian-Platonic dualism, Merleau-Ponty's phenomenology, cognitive concept of the embodied mind) and cultural terms (chapter 1); semiotic issues - from general to those related only to liturgical signs (including typologies of liturgical signs, functions of these signs, types of kinetic liturgical signs) (chapters 2, 3 and 4), and finally issues related to emblematic gestures - characteristics of these gestures (chapter 5) and the methodologies of examining these gestures, including the methodology of author’s own research (chapter 6). Chapter 7, as already indicated above, contains a detailed discussion about selected liturgical attitudes and gestures with the presentation of the results of the original research where these signs were covered