Doorwerking van lokaal beekherstel op de ecologische kwaliteit van het hele stroomgebied : een verkennende analyse van vier stroomgebieden op basis van de macrofauna

Herstelmaatregelen in aquatische systemen vinden vaak lokaal en gefaseerd plaats en het type ingrepen verschilt van plek tot plek. De vraag is in hoeverre deze aanpak bijdraagt aan het ecologisch herstel over grotere schaal van deze systemen. Daarom is geprobeerd meer inzicht te krijgen in de effecten van het nemen van meerdere maatregelen die ruimtelijk en in de tijd gespreid zijn binnen een stroomgebied, om daarmee inzicht in grootschaligere ecologische verbeteringen te verkrijgen. Hierbij worden aspecten als het type maatregel, de intensiteit van uitvoering, de omvang van de ingreep (aandeel of invloed in termen van hersteld oppervlak) en de spreiding van de ingrepen over een stroomgebied meegenomen. Om het inzicht over grootschaligere effecten van gespreide lokale maatregelen te krijgen is bij de waterbeheerders een datavraag uitgezet om voor dit doel geschikte situaties, in het vervolg casussen genaamd, te verzamelen. Een casus is een stroomgebied waarbinnen veel (20-30) meetlocaties verspreid over het gebied liggen en waarvan data beschikbaar is over minimaal de laatste 10-12 jaar. De verkenning richtte zich op macrofauna. Ondanks dat er veel meetgegevens beschikbaar waren in de vorm van losse meetpunten verspreid over de tijd (jaren), was de voor het onderzoek vereiste frequentie en verdeling van de metingen over waterlichamen in de meeste gevallen onvoldoende om een effectanalyse op de schaal van een (deel)stroomgebied of (deel)waterbeheereenheid uit te voeren. Voor vier stroomgebieden bleek voor macrofauna wel voldoende datadekking in ruimte en tijd beschikbaar te zijn. Dit betrof in alle gevallen het watertype beken; de stroomgebieden van de Vlootbeek, Groote Molenbeek, Tungelroyse beek (alle drie waterschap Limburg) en de Tongelreep (waterschap de Dommel). Voor de analyse is de oorspronkelijke macrofaunadata taxonomisch afgestemd. Vervolgens is een diagnose van de stressoren op stroomgebiedsschaal door de tijd verricht door het per stressor berekenen van een milieupreferentiescore voor ieder monster op basis van de volledige soortensamenstelling. Alle resultaten zijn gevisualiseerd in een ruimte-versus-tijd diagram met daarin de indicatiewaarden van de fauna per meetpunt en daarop geprojecteerd de uitgevoerde maatregelen (type, omvang). Ook zijn extreme gebeurtenissen, bijvoorbeeld de droge zomers van 2018 en 2019, aangegeven. De milieupreferenties die gebruikt zijn voor de diagnose van stressoren zijn stroming, droogval, saprobie (mate van organische belasting) en toxiciteit. De patronen in de diagnostische stress-scores zijn gebruikt om zo locatie- en stroomgebied-specifieke veranderingen als gevolg van de herstelmaatregelen te identificeren. Uit de analyses van de casussen, waarin in de tijd over grote schaal meerdere of grootschalige ingrepen zijn uitgevoerd, bleek dat niet zozeer de schaal van de ingreep maar juist het type en de aard ervan belangrijk waren. De onderliggende vraag hierbij was of de maatregelen in staat waren de knelpunten in het stroomgebied in voldoende mate op te heffen zodat aan de milieu-eisen van de soorten voldaan werd? De casus Tongelreep liet zien dat binnen het stroomgebied een combinatie van waterkwaliteitsverbetering, hermeandering, staken van het onderhoud en kleinschalige maatregelen in combinatie met een goed uitgangspunt wat betreft andere randvoorwaarden (voldoende stroming, natuur in beekdal, aanwezigheid bronpopulaties) tot positieve ecologische effecten heeft geleid en zo het streefbeeld in de tijd steeds dichter benaderd werd. In de andere casussen was op grote schaal herinrichting uitgevoerd en waren ook verbeteringen in de waterkwaliteit te zien maar bleef een verbetering op de schaal zoals die in de Tongelreep werd waargenomen uit. Hier bleken andere factoren, onder andere op het vlak van hydrologie (te weinig afvoer en daarmee stroming) beperkingen op te leveren, in de Vlootbeek nog eens versterkt door de extreme omstandigheden in de droge zomers van 2018 en 2019. Er kan dus sprake zijn van een hiërarchie of dominantie van stressoren; de doorwerking van één stressor in het stroomgebied kan ecologisch herstel blokkeren ondanks dat verschillende maatregelen zijn genomen. De casussen benadrukken dat bij het nemen van maatregelen het van groot belang is dat eerst gekeken wordt naar de samenhang tussen en hiërarchie in verschillende groepen van factoren in het watersysteem. Hiervoor is een integrale aanpak nodig, want wanneer er knelpunten uit verschillende factoren voortkomen (multiple stress) dan moeten deze allemaal aangepakt worden om een substantiële ecologische verbetering te bewerkstellingen. Het wordt dan ook aanbevolen om vooraf aan een herstelproject een ecologische systeemanalyse op stroomgebiedsschaal uit te voeren om alle relevante stressoren voor de ecologie in beeld te krijgen zodat vervolgens passende maatregelpakketten opgesteld kunnen worden. Ook komen met een ecologische systeemanalyse de randvoorwaarden vanuit zowel het ecologische systeem als de gebruiksfuncties beter in beeld, zodat realistische doelen gesteld kunnen worden