Enchantments and folk magic in the eyes of Zygmunt Gloger

Polish inherited the lexeme czar (~charm, enchantment) from Old Slavonic. It can also be found in other Slavic languages: Czech čár, Russian čáry, Ukrainian čar, čáry, Serbian čara, čâr. Its original meaning refers to magical practices and the supernatural, later also to magical means. In Polish it is usually used in the plural. Since the end of the 19th century it has also been used in the sense ‘beauty, charm, allure’. In general czar is exerting real influence on the behaviour of people, animals, or weather by means of word, gaze or action. The aim of this text is to invoke the findings of Z. Gloger concerning magical (pol. czarowny) practices of both generalising and specifying character. The material for analysis was drawn from two complementary sources Encyklopedja staropolska ilustrowana and brochure Zabobony i mniemania ludu nadnarwiańskiego tyczące ptaków, płazów i owadów.Anetta Bogusława Strawińska – dr, adiunkt, pracownik badawczo-dydaktyczny Uniwersytetu w Białymstoku, zatrudniona na Wydziale Filologicznym w Katedrze Stylistyki i Lingwistyki Antropologicznej. Zainteresowania: dzieje polszczyzny kresowej, język Internetu (zwłaszcza internetowe wypowiedzi i działania na przykładzie polskich portali plotkarskich oraz blog jako środek autopromocji w komunikacji masowej), kicz w języku mediów, estetyka kampu, children studies, autoprezentacja w języku i kulturze oraz proces globalizacji i glokalizacji w kontekście najnowszej polszczyzny. Autorka kilkudziesięciu artykułów dotyczących przywoływanej tematyki. Redaktor naukowy monografii: Ojczysta święta mowo!... Wiąże nas twoje słowo. Polszczyzna w perspektywie diachronicznej. Studia i szkice (Białystok 2020). Współautorka (wraz z A. Kisielewską i M. Kostaszuk-Romanowską) monografii zatytułowanej Glamour – magia czy mistyfikacja? Dawny urok w nowym wymiarze (Białystok 2016). Autorka monografii pt. Aleksander Walicki i Aleksander Łętowski o stanie polszczyzny północnokresowej. Ortografia – Fonetyka – Zagadnienia gramatyczne (Białystok 2018).Uniwersytet w BiałymstokuAdamowski J., Zamawiania, odczyniania, modlitewki, „Twórczość Ludowa” 1993, nr 1–2, s. 76–81.Andrejczyk M., Słownictwo dotyczące świata fauny i flory w „Symbolice wiosennej” Stefanii Ulanowskiej, „Poradnik Językowy” 2021, nr 3, z. 5, s. 60–72.Barthel de Weyndenthal M., Uroczne oczy, Lwów 1922.Bartmiński J., Stereotypy mieszkają w języku. Studia etnolingwistyczne, Lublin 2009.Bartmiński J., Panasiuk J., Stereotypy językowe, [w:] Współczesny język polski, pod red. J. Bartmińskiego, Lublin 2001, s. 371–397.Berwiński R., Studia o gusłach, czarach, zabobonach i przesądach ludowych, Poznań 1862.Biegeleisen H., Lecznictwo ludu polskiego, Kraków 1929; https://polona.pl/item/lecznictwoludu-polskiego,NDgwOTA3MjA/190/#info:metadata [dostęp: 20.01.2020].Biały Z., Ludowa wiedza o drzewach i drewnie w niektórych regionach Polski, „Etnografia Polska” 1959, s. 372–400.Brown J., Glamour in Six Dimensions: Modernism and the Radiance of Form, London 2011.Brückner A., Słownik etymologiczny języka polskiego, Warszawa 1927.Callejo Cabo J., Historia czarów i czarownic (Breve Historia de la Brujería), tłum. M. Adamczyk, Warszawa 2011.Collin de Plancy J., Słownik wiedzy tajemnej, wybór i tłum. M. Karpowicz, hasło: Czar, Warszawa–Kraków 1993, s. 36; https://mxdoc.com/sownik-wiedzy-tajemnej-j-collin-de-plancy.html [dostęp: 26.07.2019].Coser L., Durkheim’s Conservatism and Its Implications for his Sociological Theory, [w:] G. Davy, Émile Durkheim, Choix de Textes Avec Etude du Systèm e Sociologique, Paris 1964, s. 211–232.Davies O., Grimoires a history of magic books, Oxford 2009.Davies O., The Oxford illustrated hisory of witchcraft and magic, Oxford 2017.Długosz-Kurczabowa K., Słownik etymologiczny języka polskiego, Warszawa 2005.Dyhouse C., Glamour. Women. History. Feminism, London–New York 2010.Encyklopedia wiedzy o książce, pod red. A. Birkenmajera, Wrocław 1971.Engelking A., Rytuały słowne w kulturze ludowej. Próba klasyfikacji, „Język a Kultura”, t. 4: Funkcje języka i wypowiedzi, pod red. J. Bartmińskiego, R. Grzegorczykowej, Wrocław 1991, s. 85–95.Glamour – magia czy mistyfikacja? Dawny urok w nowym wymiarze, pod red. A. Kisielewskiej, M. Kostaszuk-Romanowskiej, A. B. Strawińskiej, Białystok 2016.Gładyszowa M., Wiedza ludowa o gwiazdach, Wrocław 1960.Głażewska E., Uroczne spojrzenie – kulturowe wyobrażenie na temat mocy tkwiącej w oczach, „Kultura i Historia” 2018, nr 33, s. 191–199.Górski K., Metoda porównawcza i historia kultury, [w:] J. Dowiat, A. Gieysztor, J. Tazbir, Polska w świecie. Szkice z dziejów kultury polskiej, Warszawa 1972, www.kpbc.ukw.edu.pl/dlibra/plain-content?id=497446 [dostęp: 19.11.2019].Grabner-Haider A., Praktyczny słownik biblijny, przeł. T. Mieszkowski, P. Pachciarek, Warszawa 1994.Grudnik K., Rozwój gniazda słowotwórczego rdzenia „czar”, [w:] Bogactwo polszczyzny w świetle jej historii, pod red. A. Rejtera, Katowice 2010, t. 3, s. 29, https://rebus.us.edu.pl/bitstream/20.500.12128/4096/1/Grudnik_rozwoj_gniazda_słowotwórczego_rdze nia_czar.pdf [dostęp: 26.07.2019].Grzywa A., Manipulacja. Wszystko, co powinieneś o niej wiedzieć, Lublin 2013.Halicka I., Nazwy miejscowe środkowej i zachodniej Białostocczyzny (dzierżawcze, patronimiczne, rodzime), Warszawa 1976.Herstik G., Czary. Jak być współczesną wiedźmą, https://www.legimi.pl/ebook-czary-jak-byc-wspolczesna-wiedzma-herstik-gabriela,b635666.html [dostęp: 7.12.2019].Halicka I., Nazwy miejscowe środkowej i zachodniej Białostocczyzny (topograficzne i kulturowe), Warszawa 1976.Hood B., Szósty zmysł. Niewiarygodne, a prawdziwe, Warszawa 2010.Jacher W., Emila Durkheima koncepcja religii jako czynnika integracji społecznej, „Studia Philosophiae Christianae” 1973, t. 9, r. 2, s. 43–62.Katechizm Kościoła Katolickiego, Poznań 1994.Kaczorowski R., Przesądy i wierzenia w ludowej kulturze polskich mieszkańców Warmii na przełomie XIX i XX wieku, „Studia Elbląskie” 2003, nr 5, s. 93–103.Kadare I., Qorrfermani, Pristina 1984.Kadare I., Ślepy ferman, tłum. D. Horodyska, Sejny 2010.Kopaliński W., Słownik mitów i tradycji kultury, Warszawa 1985.Kielak O., Zwierzęta domowe a postaci demoniczne w języku i kulturze, „Kultura i Historia” 2017, nr 32, s. 127–140.Kiklewicz A., Dwanaście funkcji języka, „LingVaria” 2008, nr 2(6), s. 9–27.Kolbuszowski Z., Gwiazdy i grzyby w wierzeniach ludu, „Lud” 1895, t. 1, s. 168–178, 197–207.Kopernicki I., O wyobrażeniach lekarskich i przyrodniczych oraz o wierzeniach naszego ludu o świecie roślinnym, Lwów 1876.Krasnowolski A., O czarach i czarownicach, [w:] Naukowy Wieczór z Jedynką, PR, 21.08.2011, https://www.polskieradio.pl/39/156/Artykul/913926,Barbara-Zdunk-ostatnia-czarownica-Europy [dostęp: 18.11.2019].Krótki Z., Czary w leksyce dawnej polszczyzny, „Słowo. Studia Językoznawcze” 2016, nr 7, s. 36–49.Krótki Z., Przepowiednia w historii języka polskiego, „Etnolingwistyka” 2015, t. 27, s. 167–184.Kulbat W., Religia a zabobon, Łódź 2011.Kuryłowicz B., O słowniczku tykocińskim Zygmunta Glogera, [w:] Z zagadnień leksykologii i leksykografii języków słowiańskich, pod red. J. Kamper-Warejko, I. Kaproń-Charzyńskiej, Toruń 2007, s. 87–97.Kuryłowicz B., „Słownik gwary ludowej w okręgu tykocińskim” Zygmunta Glogera jako źródło „Słownika gwar polskich” Jana Karłowicza, „Prace Filologiczne” 2013, t. LXIV, cz. 1, s. 191–201.Kuryłowicz B., Zapomniany świat obrzędowości weselnej w dawnej Polsce (na podstawie słowniczka „Nazwy weselne…” Zygmunta Glogera), „Białostockie Archiwum Językowe” 2016, nr 16, s. 173–211.Kuryłowicz B., Zygmunt Gloger jako językoznawca, „Roczniki Humanistyczne” 2005, t. LIII, z. 6, s. 61–80.Kuryłowicz B., Zygmunt Gloger – kolekcjoner wyrazów? Uwagi o leksykograficznej działalności uczonego z Jeżewa, [w:] Zygmunt Gloger. Pisarz, myśliciel, uczony. Studia, pod red. J. Leończuka, J. Ławskiego, Ł. Zabielskiego, Białystok 2016, s. 229–241.Lasota P., Bocian, http://teatrnn.pl/leksykon/artykuly/etnografia-lubelszczyzny-ludowe-wierzenia-o-zwierzetach/#bocian [dostęp: 17.02.2020].Levack B.P., Polowanie na czarownice w Europie wczesnonowożytnej, przeł. E. Rutkowski, Wrocław 1991.Lipscomb S., History of witchcraft and the occult, New York 2020.Moszyński K., Kultura ludowa Słowian, cz. 2: Kultura duchowa, Kraków 1934.Niebrzegowska S., Na krawędzi Ziemi są rzeki wielkie, co zamykają świat, „Twórczość Ludowa” 1999, nr 1, s. 12–15.Niebrzegowska S., Pośrodku nieba jest droga, czyli obraz Drogi Mlecznej w polskiej kulturze ludowej, „Twórczość Ludowa” 1999, nr 2, s. 9–11.Niesporek-Szamburska B., Stereotyp czarownicy i jego modyfikowanie: na przykładzie tekstów dla dzieci i wypowiedzi dziecięcych, Katowice 2013.Nowowiejski B., Dziewiętnastowieczne słowniczki gwarowe z Polski północno-wschodniej, Białystok 2009.Nowowiejski B., Obraz gwary i ziemi podlaskiej w drugiej połowie XIX wieku (na podstawie słowniczka tykocińskiego Zygmunta Glogera), [w:] Zygmunt Gloger. Pisarz, myśliciel, uczony. Studia, pod red. J. Leończuka, J. Ławskiego, Ł. Zabielskiego, Białystok 2016, s. 215–229.Nowowiejski B., Zygmunt Gloger „Słownik gwary ludowej w okr(ęgu) Tykocińskim”, „Prace Filologiczne” 1983, t. IV, s. 795–904.Pisarkowa K., Zaklęcia magiczne a korespondencja tekstu z faktem, [w:] Tekst. Analizy i interpretacje, pod red. J. Bartmińskiego, B. Bonieckiej 1998, Lublin, s. 151–167.Plous S., The Psychology of Judgment and Decision Making, New York 1993.Podsiad A., Słownik terminów i pojęć filozoficznych, Warszawa 2000.Polański K., Magia językowa, [w:] Encyklopedia języka polskiego, pod red. S. Urbańczyka, Wrocław–Warszawa–Kraków 1992, s. 194.Postrel V., The Power of Glamour: Longing and the Art of Visual Persuasion, New York 2013.Pośpiech J., Ze spuścizny folklorystycznej Józefa Lompy. Wierzenia, zwyczaje i obrzędy ludu śląskiego. Część piąta, „Kwartalnik Opolski” 2018, nr 2/3, s. 128–154.Puzynina J., Funkcje języka i aktu mowy, „Polonistyka” 1987, nr 3, s. 163–172.Relacje o kosmosie. Teksty gwarowe z okolic Biłgoraja, pod red J. Bartmińskiego, „Etnolingwistyka” 1989, nr 2, s. 95–149.Rembiszewska D.K., Między archaicznością a nowoczesnością. O języku pism Zygmunta Glogera, [w:] Zygmunt Gloger. Pisarz, myśliciel, uczony. Studia, pod red. J. Leończuka, J. Ławskiego, Ł. Zabielskiego, Białystok 2016, s. 203–215.Russell J.B., Krótka historia czarownictwa (Witchcraft in the Middle Ages Sorcerers, Heretics and Pagans), tłum. J. Rybski, Wrocław 2003.Rybicka-Nowacka H., „Nowe Ateny” Benedykta Chmielowskiego. Metoda, styl, język, Warszawa 1974.Sawaniewska-Mochowa Z., Poradnik Jana Karłowicza jako źródło poznania potocznej polszczyzny północnokresowej. Słownictwo, „Polono-Slavia-Varsoviensia”, nr 5, Warszawa 1990, s. 118–119.Soćko-Mucha A., Horyzonty zła. Między filozofią, psychologią a językiem codziennym, „The Polish Journal of the Arts and Culture” 3/2014, nr 11, s. 108–125.Sokólska U., „O mowo polska, ty ziele rodzime…”. Wokół refleksji nad kształtem polszczyzny, Białystok 2017, s. 77–121.Sokólska U., Zygmunt Gloger o „pieśni gminnej”, [w:] Zygmunt Gloger. Pisarz, myśliciel, uczony. Studia, pod red. J. Leończuka, J. Ławskiego, Ł. Zabielskiego, Białystok 2016, s. 255–265.Strawińska A.B., Glamour – magia czy mistyfikacja? Historia i definicja zjawiska w zarysie, [w:] Obszary polonistyki. Język – kultura – literatura, pod red. J. Pasterskiej, M. Kułakowskiej, A. Antas, K. Krzysztoń, Rzeszów 2014, s. 119–129.Strawińska A.B., Pokolenie glamour – najnowszy „produkt” medialny, [w:] (Nowe) Media. Implikacje kulturowe, językowe i edukacyjne, pod red. M. Karwatowskiej, B. Jarosz, Lublin 2015, s. 37–51.Strawińska A.B., Self-monitoring w stylu glamour jako logos filozofii subiektywistycznej. Podstawowe triki przywdziewania autopromocyjnej maski na podstawie internetowych poradników modowych i lifestylowych, [w:] Logos. Filozofia słowa. Szkice o pograniczach języka, filozofii i literatury, pod red. K. Andruczyka, E. Gorlewskiej, K. Korotkicha, Białystok 2017, s. 85–87; 90–92.Suchecka A., Sandomierski ogród Marcina z Urzędowa, „Głos Ziemi Urzędowskiej” 2015, s. 81–87; https://studylibpl.com/doc/1265566/sandomierski-ogr%C3%B3d-marcina-z-urz%C4%99dowa [dostęp: 20.02.2020].Szamryk K., Jeden temat – dwa pióra. „Z Puszczy Białowieskiej” Henryka Sienkiewicza a „Białowieża” w albumie Zygmunta Glogera, [w:] Zygmunt Gloger. Pisarz, myśliciel, uczony. Studia, pod red. J. Leończuka, J. Ławskiego, Ł. Zabielskiego, Białystok 2016, s. 241–255.Szczepański J., Socjologia. Rozwój problematyki i metod, Warszawa 1961.Szerszunowicz J., Językowo-kulturowy obraz sowy w ujęciu komparatywnym, „Białostockie Archiwum Językowe” 2013, nr 13, s. 215–225.Ulanowska S., Symbolika wiosenna, Kraków 1884; wersję elektroniczną udostępnia Chełmska Biblioteka Cyfrowa: http://cyfrowa.chbp.chelm.pl/dlibra/doccontent?id=9262 [dostęp: 10.07.2019].Urbańczyk S., Dwieście lat polskiego językoznawstwa (1751–1950), Kraków 1993.https://teatrnn.pl/leksykon/artykuly/etnografia-lubelszczyzny-magia-i-folklor-magiczny-na-lubelszczyznie/[dostęp: 6.01.2020].https://sjp.pwn.pl/poradnia/haslo/Grymuar-albo-grimoire;17144.html [dostęp: 26.07.2019].https://www.ted.com/talks/virginia_postrel_on_glamour/transcript?language=pl [dostęp: 26.07.2019].https://dobryslownik.pl/slowo/semazjologia/51013/ [dostęp: 3.01.2020].https://sjp.pl/uroczy%C4%87 [dostęp: 12.02.2020].https://www.laminerva.pl/2017/11/czary-goralskie-czyli-o-wierzeniach-i.html [dostęp: 6.01.2020].https://sjp.pwn.pl/szukaj/przes%C4%85dzi%C4%87.html [dostęp: 14.01.2019].https://dziennikpolski24.pl/przesady-polskie-wierzenia-slowian-wciaz-aktualne-zabobony-i-przesady-w-polsce-pawie-piora-i-bociany-sprawdz-2801/ar/c15-12640074 [dostęp: 14.01.2020].https://www.papilot.pl/lifestyle/kultura/11139/przesady-kiedys-i-dzis-czyli-jak-ludowe-wierzenia-determinuja-nasze-zycie [dostęp: 14.01.2020].https://www.slownik.one/ziora%C4%87 [dostęp: 20.02.2020].https://pl.wiktionary.org/wiki/Indeks:Polski_-_Regionalizmy_krakowskie [dostęp: 20.02.2020].https://pl.wiktionary.org/wiki/Indeks:Polski_-_Gwara_lwowska [dostęp: 20.02.2020].https://www.poznan.lasy.gov.pl/sowy-w-slowianskich-wierzeniach [dostęp: 17.02.2020].25928