De andere kant van zin, Een humanistieke zoektocht naar de plaats van ‘tweede zin’ binnen de dynamiek van het zinzoekend zelf

In dit onderzoek staat de notie tweede zin centraal. Deze notie is ontleend aan de theoloog Herman Andriessen en wordt omschreven als “een andere kijk op de wereld, een blijvende gevoeligheid in het zelf vanuit een gevoeld gemis dat zich niet (meer) laat vullen met ‘alledaagse’ zin”. Deze gevoeligheid wordt gekenmerkt door twijfel en onbestemdheid, maar bevat ook verlangen. De vraag naar deze blijvende tweede zin is relevant binnen een humanistieke context waarin zelf zin vinden in het bestaan als mensenwerk wordt gezien. In deel 1 is het complexe begrip tweede zin vergeleken met aanverwante begrippen als tweede onschuld, tweespalt, tweede geborenen, positieve melancholie. Ook is het nagelaten werk van Etty Hillesum als bron gebruikt. In deze zoektocht is zin naar voren gekomen als een brede dimensie in het zelf waarin vele facetten van het zelf, inclusief tegenstellingen en paradoxen van het leven, onderdak kunnen krijgen. Tweede zin als meer permanent gevoel van twijfel en onbestemdheid vindt aansluiting bij het menselijk verlangen naar heelheid, naar ontsluiting van het mysterie van het leven. Dit verlangen dat ook deel is van tweede zin, biedt een mogelijke opstap naar meer en diepere zin. In deel 2 is tweede zin in het zelf nader bekeken. Twee visies op het zelf kwamen aan bod: de visie op het dialogisch zelf van Hermans en de narratieve visie op het zelf van McAdams. In de visie van Hermans kan tweede zin worden gehoord als toon in de innerlijke dialoog. Tweede zin sluit in deze opvatting aan bij de waarde van jezelf leren kennen, ook in de mindere kanten. Zelfkennis en zelfaanvaarding bieden een basis voor zinnig leven. In de narratieve kijk op het zelf van McAdams is voor tweede zin wel ruimte, maar deze benadering legt zin meer expliciet buiten het zelf: wie buiten het zelf durft te zoeken naar overstijgende waarden, versterkt het zelf en versterkt de zin. In deel 3 is gekeken hoe tweede zin zich verhoudt tot gangbare visies op zingeving, waarbij de nadruk ligt op de positieve kanten van zin. Die visies beperken het brede idee van zin zoals dat in dit onderzoek naar voren is gekomen. Daarin is de waarde aanwezig van het aanvaarden van het gehele zelf, dus ook het langdurig onbestemde dat tweede zin kenmerkt. Juist de schaduwzijden in het zelf bezitten een waarde die binnen het denken over zinvol leven meer aandacht moet krijgen. De ‘actieve’ kant van het humanistische denken, met nadruk op zingeving en actorschap, lijkt in contrast te staan met het nadenken over fragiele en onaffe processen in het zelf. Voor geestelijke begeleiding betekent tweede zin dat omgang met langdurige twijfel en onbestemdheid in de praktijk van het geestelijk werk vraagt om meer reflectie op de grenzen van het geestelijk werk en de (on)bewuste drijfveren van de begeleider en cliënt. Aan het einde van de zoektocht wordt de complexe en wat verwarrende term ‘tweede zin’ vervangen door ’de andere kant van zin’. Hiermee wordt de voorgestelde brede benadering van zin geaccentueerd, een benadering waarin ook aandacht is voor schaduwzijden in de dynamiek van het zinzoekend zelf