Doğu Türkistan’da Ahmet Yesevî, Yesevîlik ve Yesevî Geleneği

Die von uns hinterfragte These, wonach Ahmet Yesevi über eine zentrale und sehr hohe Bedeutung im Kern des türkischen Islam verfügen würde, anatolischer Islam inbegriffen, veranlasste uns zu dieser Studie. Nach Abschluss der von uns in die verschiedenen Regionen Zentral-Asiens seit 1997 unternommenen Reisen und nach Sichtung der Werke, die Ahmet Yesevi zugeschrieben werden sowie nach Berücksichtigung der Werke, in denen er namentlich erwähnt wird oder was noch wichtiger ist, wenn man Ahmet Yesevi und seine Nachfolger mit den anderen Sufis der Region verglich, die in der selben Zeit aktiv waren, kamen wir zu der Überzeugung, dass diese ihm zugeschriebene zentrale Bedeutung übertrieben wirkte. Zwar gab es in der Türkei ein Interesse über Ahmet Yesevi, wir bemerkten aber auch, dass dieses Interesse nicht über ein akademisches Interesse hinausging. Als wir 2015 und 2016 zwei Mal für Feldstudien nach Ost-Turkestan reisten, um den Wahrheitsgehalt dieser zentralen Ansicht, die seit Fuad Köprülü in den akademischen Kreisen ohne Zweifel vertreten wurde, zu überprüfen oder andernfalls - neue - Erkenntnisse zur Untermauerung der Gegenthese zu finden, so stellten wir fest, wie falsch wir in unseren Zweifeln lagen. Was wir auf dort auf dem Feld, insbesondere in Hoten sahen, war genau das vorherrschende soziale Umfeld, welches in Köprülü“s Werk aus dem Jahr 1918 mit dem Titel “Die ersten Sufis in der türkischen Literatur” als Übersicht dargestellt war. Die Diskussionen, die über Ahmet Yesevi und über die Yesevi-Bewegung in der Türkei geführt werden, konzentrieren sich vielmehr auf die Dimension, ob Ahmet Yesevi ein Sunnit war oder nicht, während unser Blick sich an diesem Punkt eher darauf richtet, von welchen Kreisen er akzeptiert wird und nicht danach, ob Ahmet Yesevi ein Sunnit war oder nicht. Hinzu kommt, dass der Einfluß der Yesevi-Bewegung bis heute stets über die Islamisierung der Regionen untersucht wurde, in denen die Nord-Türken lebten, wohingegen die Angelegenheit betreffs der Untersuchung der Süd-Türken unter dem Einfluß der Naqschbandīya angegangen wurde. Wenn auch bedeutende Forscher wie Devin Deweese zeigten, dass das Fundament der These, welche die im Süden lebenden Türken betraf, stabil ist, so präsentierten sie diese These nicht über die Schiene der Yesevi-Bewegung, sondern über eine Perspektive, die im Zusammenhang mit der Naqschbandīya stand. Daher schien es so, als ob die Naqschbandīya der Yesevi-Bewegung die Rolle stehlen würde. Dies wiederum intensivierte unsere Hinterfragung. Der vorliegende Artikel zielt darauf ab, die Frage danach, ob die Yesevi-Bewegung bei der Islamisierung der Süd-Türken, die östlich des Pamirs in den Gebieten des Ost- Çağatay Khanats liegen, eine Rolle gespielt hat, mittels der Feldforschungsdaten, die hauptsächlich in Hoten und in Ost-Turkestan gewonnen wurden, zu diskutieren.This study has its roots in questioning the thesis that Ahmad Yasawi played a central and crucial role in the emergence of Turkish Islam, including in Anatolia. My visits to various parts of Central Asia since 1997, my review of the books ascribed to or mentioning Ahmad Yasawi, and most important of all, my comparison of his works with those of contemporary Sufis who were active in the same region at the time led me to conclude that his role may not have been so central. Despite the great interest in Ahmad Yasawi in Turkey, I became aware that this interest was merely academic. My ventures into East Turkestan in 2015 and 2016 to carry out field studies in search of data to support or invalidate this mainstream view, which has been accepted in academic circles since Fuat Köprülü, led me to realize how mistaken we were. What I found in the field, especially in Hoten, was a social environment that was almost an exact replica of the picture painted by Köprülü in his 1918 book Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar. The subject of Ahmad Yasawi and Yasawiyya is being discussed in Turkey with the dimension of that Ahmad Yasawi was Sunni or not. Our perspective on this point is that in which societies he is accepted more than his sect. Furthermore, the studies of the influence of Yasawi have focused on the Islamization of the Northern Turkic regions, while the issue of the Southern Turks, on the other hand, was viewed under the influence of Naqshbandiyya. Prominent researchers such as Devin Deweese have shown that this thesis is robust with regards to Central Asia, but from a perspective that focuses on the relationship with the Naqshbandi tradition in general, rather than with specific focus on Yasawiyya. It would seem that Naqshbandiyya was stealing the scene from Yasawiyya, and this further fueled my questioning. This article makes use of data gathered during a field research in East Turkestan, and mainly from Hoten, to discuss the question of whether Yasawiyya played a role in the Islamization of the Southern Turks who lived to the east of the Pamirs in the lands of Eastern Kara-Khanid and Eastern Chagatai Kanahates.Anadolu da dahil, Türk Müslümanlığının kökeninde Ahmed Yesevî’nin merkezi ve çok önemli yeri olduğuna dair tezin, tarafımızca sorgulanmaya başlaması, bizi böyle bir çalışma yapmaya itmiştir. 1997 yılından beri Orta Asya’nın çeşitli bölgelerine yaptığımız seyahatler, sonrasında Ahmed Yesevî’ye atfedilen ya da Ahmed Yesevî’nin isminin geçtiği eserlere baktığımızda, daha da önemlisi Ahmed Yesevî’yi ve halifelerini, bölgede faaliyet gösteren zamanının diğer mutasavvıflarıyla kıyasladığımızda, böylesine merkezi bir rolün abartıldığı kanısına varmıştık. Türkiye’de her ne kadar bir Ahmet Yesevî ilgisi olsa da, bu ilginin, akademik bir ilgiden öteye gidemediğini de fark etmiştik. Fuad Köprülü’den beri akademik çevrelerce tereddütsüz kabul gören bu merkezi görüşün doğruluğunu tahkik etmek, değilse karşı-tezi destekleyecek veriler bulabilmek amacıyla 2015 ve 2016’da iki defa Doğu Türkistan’a saha araştırması için gittiğimizde, şüphelerimizde ne kadar yanıldığımızı tespit ettik. Sahada, özellikle Hoten’de gördüğümüz, 1918 yılında Köprülü’nün Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar eserindeki tablonun aynısının geçerli olduğu bir sosyal çevreydi. Ahmet Yesevî ve Yesevîlik konusu Türkiye’de daha ziyade, Ahmet Yesevî Sünni midir değil midir boyutuyla sürdürülmektedir ki, bu noktada bizim bakış açımız, Ahmed Yesevî’nin Sünni olup olmamasından ziyade, hangi çevrelerde kabul gördüğüyle ilgilidir. Buna ek olarak, Yesevî etkisi, şimdiye kadar hep kuzey Türklerinin yaşadığı bölgelerin İslamlaşması üzerinden incelenmiş, güney Türkleri meselesine ise, Nakşibendîlik etkisi altında yaklaşılmıştır. Devin Deweese gibi önemli araştırmacılar, bu tezin güney Türkleri ayağının da sağlam olduğunu ortaya koysalar da, bunu, tek başına Yesevîlik üzerinden değil, Nakşibendîlikle ilişkisi doğrultusunda bir bakış açısıyla sunuyorlardı. Dolayısıyla Nakşibendîlik, Yesevîlik’ten rol çalıyor görünüyordu. Bu da sorgulamamızı kuvvetlendiriyordu. Bu makale, güney Türklerinin, Pamirler’in doğusunda, Doğu Çağatay Hanlığı topraklarında kalan kısımlarındaki İslamlaşmada Yesevî etkisi olabilir mi sorusunu, ağırlıklı olarak Hoten olmak üzere, Doğu Türkistan’da gerçekleştirilen saha araştırmasına dayalı verilerle tartışmayı hedeflemektedir