Historische landschapsecologie van Noordoost-Twente:Acht interdisciplinaire studies op het snijvlak van aardkunde, ecologie en cultuurhistorie (ca. 13.000 BP – heden)

Dit promotieonderzoek naar de historische landschapsecologie van Noordoost-Twente had twee belangrijke drijfveren. Allereerst was er het diepgewortelde besef dat de essentie van elk landschap ligt in de gevarieerde, eeuwenoude en rijk gelaagde wisselwerking tussen aarde, mens en natuur. Integraal landschapsonderzoek vraagt om die reden om een voortdurende en steeds ook zorgvuldig afgewogen balans tussen deze drie dimensies. Dat is in het huidige landschapsonderzoek vaak onvoldoende het geval. Alle reden om een poging te wagen in deze richting. In de tweede plaats was er de overtuiging dat de interdisciplinaire studie van historische ecosystemen en landschappen een belangrijke bijdrage kan leveren aan gebiedseigen oplossingen voor relevante hedendaagse problemen als verlies aan biodiversiteit en landschappelijke identiteit, klimaatverandering, waterveiligheid, energietransitie en verduurzaming van de landbouw. Veel van de huidige problemen worden bestreden met korte termijnoplossingen, gebaseerd op kennis over recente ontwikkelingen. Structurele lange termijnoplossingen dienen veel meer gefundeerd te worden op kennis over lange termijnprocessen in het landschap: een tweede adagium van mijn onderzoek. Vanuit deze dubbele motivatie is een promotieonderzoek uitgevoerd dat tot doel had om een interdisciplinaire gebiedsgerichte aanpak te ontwikkelen die in theoretisch, methodologisch en empirisch opzicht een goede balans kent tussen de aardkundige, cultuurhistorische en ecologische dimensies van het landschap. Die benadering kent drie belangrijke pijlers. Eerste pijler is de nauwe verbinding van methoden en technieken uit de fysische geografie, landschapsarcheologie, historische geografie en landschapsecologie. Deze dient te leiden tot een meer integrale multidimensionale vorm van landschapsanalyse die in dit proefschrift historische landschapsecologie is genoemd. Een belangrijke meerwaarde ten opzichte van gangbare onderzoeksmethoden is een betere verklaring van aardkundige, ecologische of cultuurhistorische ontwikkelingen. In diverse studies is veel te makkelijk naar algemene slecht onderbouwde stellingen en verklarende factoren gegrepen: ‘het werd kouder, natter, de pest, wilde grazers, de introductie van de landbouw’ etc. Mijn beeld is dat al deze factoren een rol speelden, maar het effect sterk verschilde per plek door regionale differentiatie. Door toepassing van het nieuwe landschapsmodel is vanuit drie gezichtspunten naar het landschap gekeken, waardoor vaak veel sterkere procesfactoren zijn onderscheiden. Bovenregionale ontwikkelingen zoals bevolkingsgroei, introductie van de landbouw, introductie van de plaggenlandbouw hadden regionale consequenties voor de landschapsvorming. In diverse gevallen waren lokale factoren van dominante invloed zoals de bouw van watermolens, de bouw van een kasteel, zandsteentransport. Deze nieuwe historisch-landschapsecologische aanpak biedt een goede methode om zowel de huidige als historische ecosystemen te kunnen doorgronden. Het grote voordeel van deze aanpak ten opzichte van de traditionele landschapsecologie is dat er meer disciplines worden benut en over een veel langere periode wordt gewerkt. Vanuit deze bredere aanpak ontstaat een beeld over welke natuur in een bepaald gebied voorkwam, hoe deze natuur zich door een wisselwerking tussen aarde en mens heeft ontwikkeld en welke ecologische keerpunten in de tijd hebben plaatsgevonden. Dit heeft als belangrijke toegevoegde waarde dat veel scherper kan worden aangegeven of de huidige gebiedsdoelen haalbaar zijn en welke maatregelen het meest effectief zijn om de hedendaagse problemen over verlies van biodiversiteit of klimaat op te lossen.There were two main drivers behind this PhD study on the historical landscape ecology of northeast Twente. First was my deep-seated awareness that the essence of any landscape lies in the varied, ancient and richly layered interaction between earth, people and nature. That is why integrated landscape research calls for a continuous, carefully considered balance between these three dimensions. This is not something that we always find in contemporary landscape research – all the more reason to make an attempt at it here.Second was my conviction that the interdisciplinary study of historical ecosystems and landscapes can make a significant contribution to area-appropriate solutions to relevant contemporary problems such as biodiversity loss and landscape identity, climate change, flood protection, energy transition and the sustainability of agriculture. Many of today’s problems are being addressed with short-term solutions, based on a knowledge of recent developments. Long-term structural solutions, on the other hand, need to be based much more on a knowledge of long-term landscape processes. This is a second tenet of my research.Prompted by these two motivations, my aim in this PhD study was to develop an interdisciplinary area-based approach that strikes the right theoretical, methodological and empirical balance between the geological, cultural historical and ecological dimensions of the landscape. There are three main cornerstones in this approach. The first is the close relationship between methods and techniques in physical geography, landscape archaeology, historical geography and landscape ecology. This should enable a more integrated multidimensional form of landscape analysis, which I refer to here as historical landscape ecology. An important added value over established research methods is that this method is better able to explain geological, ecological and cultural historical developments. Various studies rely far too readily on general assertions and explanations that are poorly substantiated (e.g. ‘it became colder, wetter, it was the plague, wild grazing, the introduction of agriculture’). While all these factors played a role in the picture that I present, their impact differed significantly in each location because of regional differentiation. By applying the new landscape model, we have looked at the landscape from three perspectives, which has often led to much stronger process factors being identified. Supraregional developments such as population growth, the advent of agriculture and the introduction of plaggen agriculture had regional consequences for landscape formation. In various cases, local factors such as the construction of water mills, the building of a castle and the transportation of sandstone were the dominant influences.This new historical landscape ecological approach is a useful method for understanding both contemporary and historical ecosystems. The major advantage of this approach over traditional landscape ecology is that it utilizes more disciplines and spans a much longer period of time. This broader approach produces a picture of what type of nature arose within a particular area, showing how this nature developed through interaction between earth and people and identifying the ecological turning points over time. This has the significant added value that we are able to assess with far greater accuracy whether the current conservation objectives in the area are achievable and what measures will be most effective when it comes to solving today’s problems of biodiversity loss and climate change