Badkamers voor pausen en prelaten: leven en welzijn aan het Vaticaanse hof in de Renaissance

Renaissancepausen en prelaten bleven in functie tot zij stierven. Gezondheid en een sterke geestkracht waren essentieel voor het goed functioneren. Afnemende krachten en kwalen als gevolg van een gevorderde leeftijd en de veeleisende functie maakten het noodzakelijk om hun gezondheid te op peil te houden en gezonde leefregels na te volgen. Lijfartsen die persoonsgebonden adviezen verstrekten waakten over hun gezondheid. Zij volgden daarin de toen gangbare antieke medische theorie, in het bijzonder de humorenleer en leefregelkunde. Een comfortabele leefomgeving, matige eet- en drinkgewoonten, gepaste vormen van lichaamsbeweging, voldoende nachtrust en gepaste vormen van amusement waren onderdeel van een gezondheidsregime, net als de algehele lichaamsreiniging door het nemen van een bad. Dit bracht verlichting van pijn, droeg bij aan ontspanning, versterkte de lichaamskrachten, verlichtte de geest en creëerde een gevoel van welzijn.De introductie van een privébadkamer grenzend aan de slaapkamer bood pausen en prelaten de mogelijkheid om ongestoord en ongezien aan hun gezondheid te werken. Op medisch advies konden zij badtherapie ondergaan ter bestrijding van een ziekte of chronische kwaal. Mede om die reden werden er rond 1500 een aantal privébadkamers ingericht in het Vaticaanse apostolische paleis, de Engelenburcht en enkele paleizen in de stad Rome. Geen van het zevental privébadkamers dat is overgeleverd, is identiek aan elkaar wat betreft architectuur, technische voorzieningen en decoraties. Iedere badkamer was afgestemd op de conditie van de eigenaar, c.q. gebruiker, diens temperament, geestesgesteldheid en behoefte om te baden. Wat de betekenis van de badkamer voor deze hoge geestelijken is geweest, hoe zij werden gebruikt en wat de effecten van het baden waren, wordt in deze studie onderzocht en de resultaten ervan gepresenteerd. Het proefschrift bestaat uit twee delen. In het eerste deel wordt aandacht besteed aan het leven en welzijn aan het pauselijk hof en de toen gangbare theoretische medische wetenschap, waarvan de humorenleer een belangrijk onderdeel vormt. Het tweede gedeelte bestaat uit zeven hoofdstukken. Daarin staan het leven, karakter, de lichamelijke en mentale gesteldheid van de eigenaar, c.q. gebruiker ervan centraal en wordt achterhaald wat voor ieder van hen de noodzaak of wens geweest moet zijn om badbehandelingen te ondergaan. Elke privébadkamer wordt beschreven en de functie en betekenis ervan toegelicht. Er waren drie belangrijke aanleidingen voor de introductie van de privébadkamer voor het gebruik van pausen en prelaten aan het Vaticaanse hof. In 1494/95 brak een nieuwe besmettelijke ziekte uit: syfilis. Het was toen niet langer gewenst om gebruik te maken van openbare baden en hetzelfde badwater te gebruiken waarin patiënten hun medische behandelingen ondergingen. Medici raadden aan om thuis te baden. Een tweede aanleiding was het jaarlijkse bezoek aan kuuroorden waar pausen en prelaten verlichting zochten voor hun kwalen. In de vijftiende eeuw ontwikkelden dokters manieren om thuis kunstmatige minerale en thermale badbehandelingen te ondergaan. Het voordeel was dat zij niet langer gebonden waren aan weersomstandigheden, maar het hele jaar door kunstmatige heilzame baden konden nemen. Het was bovendien minder kostbaar om het pauselijk hof op reis te sturen, minder tijdrovend en minder inspannend. Een derde aanleiding is te vinden in de hofetiquette die werd geperfectioneerd om het menselijk verkeer goed te laten verlopen. In een omgeving waar honderden mensen samen werkten en woonden, was het belangrijk om zich te onderscheiden. Dat deed men door er verzorgd en gezond uit te zien, goede omgangsmanieren te cultiveren en zich energiek van zijn taken te kwijten. Door zich af en toe terug te trekken en ongestoord aan de gezondheid kon werken hield men dat langer vol.Niet eerder was er door architectuur- en kunsthistorici vanuit de gezondheidsleer naar deze badkamers aan het pauselijk hof gekeken. Uit deze studie blijkt dat de Hippocratische leer in de renaissance van invloed was op de leefstijl van pausen en prelaten. Het was in het belang van pausen om er alles aan te doen om hun gezondheid te handhaven om zo goed mogelijk te functioneren. Het baden was onderdeel van een gezondheidsregime en een belangrijk middel om de gezondheid op peil te houden of te brengen. Badtherapie was eveneens een remedie in geval van ziekte. Uit het onderzoek blijkt dat het tijdstip waarop de privébadkamer werd geïntroduceerd aan het pauselijk hof, eerder viel dan voorheen werd aangenomen. De introductie van de badkamer aan hetpauselijk hof was niet te danken aan Rafaël en zijn medewerkers, hoewel zij de inrichting en decoratie van privébadkamers naar een hoger peil brachten. Deze studie toont aan dat er al twee privébadkamers in het pauselijk paleis waren ingericht, te weten die voor de pausen Alexander VI en Julius II. Ook de locatie van deze badvertrekken was nieuw ten opzichte van eerdere badkamers elders. Zij waren niet langer op de begane grond gelegen naast de keukens waar het water werd verwarmd, maar op hogere verdiepingen grenzend aan de slaapkamer. De behoefte aan privacy is eveneens terug te vinden in de betrekkelijk kleine afmetingen van deze badvertrekken. Slechts de paus, geassisteerd door een persoonlijk bediende of een lijfarts had toegang tot de badruimte. De geavanceerde technieken van vloer- en wandverwarming, de waterleiding en de inventieve kleurrijke decoraties waren mogelijk dankzij gunstige omstandigheden aan het pauselijk hof waar de beste architecten en schilders de kans kregen om hun technieken te ontwikkelen en een omgeving te creëren die bijdroeg aan het welzijn van de gebruiker van de badkamer. De gekozen onderwerpen voor de decoraties hadden een speciale persoonsgebonden betekenis. Terwijl het baden weldadig was voor het lichaam, stimuleerden de in beeld gebrachte voorstellingen de geest, zij boden een aangename afleiding en riepen een gevoel van ontspanning op. De decoraties hadden dus niet alleen een esthetische waarde zoals voorheen werd gedacht, maar waren instrumenteel in het handhaven en herstellen van de gezondheid. Uit het onderzoek blijkt dat het voor pausen en prelaten essentieel was om een bad te nemen om hun gezondheid op peil te houden. Het moet een verademing zijn geweest om zich even terug te trekken in een rustige, harmonieus gedecoreerde omgeving en niet voortdurend geobserveerd te worden door nieuwsgierige hovelingen, gezanten en ambtenaren die berichten naar alle delen van Europa stuurden als de gezondheid van de paus in het geding was. Het in afzondering werken aan de gezondheid in de badkamer, bood niet alleen comfort, het droeg bij aan politieke stabiliteit. De lichaamsreiniging kan zelfs hebben bijgedragen aan het verlengen van hun leven.Renaissance popes and prelates remained in function until the day they died. Physical health and a sound mind were essential for proper functioning as head of the Roman Catholic Church and the Papal States. Diminishing strength in body and mind due to age and carrying the heavy burdens made it necessary for the high clergy to cherish their health and follow the advice of court physicians for a proper lifestyle. According to the Hippocratic principles of dietetics, not only comfortable living quarters, moderation in food and drink as well as physical exercises or mental efforts, enough sleep and suitable forms of entertainment to relax from State affairs were a necessary part of the health regime, the cleansing of the body was also important. Taking a bath brought relief of pain, contributed to relaxation, strengthened the bodily powers and created a feeling of wellness. It must also have been attractive for popes and prelates to be able to withdraw into a private bathroom away from courtiers, ambassadors and officials in a time when privacy was almost nonexistent. The need to look after their health resulted in a highlight in the architectural history with regard to the layout and furnishing of bathrooms when Renaissance popes and prelates introduced a bathroom as part of their private suite. After five centuries seven bathrooms have survived the ages dating from the pontificate of Alexander VII (1492-1503) until and including that of pope Clement VII (1523-1534). The interesting feature of these bathrooms is that the architecture, fittings and ecorations were all different from each other. The fittings and furnishings were influenced by Roman examples, supplemented with the own ideas of the contemporary artists. Some contained a bathtub, while others were fitted with a heating system situated underneath the floor and in between the double walls (hypocaust), to create a sweat room. Water piping and taps were installed and in some cases a drain. All bathrooms have different lay-outs and dimensions. Noteworthy is their decoration applied by the best artists of the time (such as Raphael) with paintings in fresco, reliefs in stucco or marble and some of them had marble floors. Mythological subjects and the fanciful grottesche were considered fitting ecorations. In this study is shown that each owner had his own special reasons or needs for a private bathroom, whether related to hygienic purposes, part of a health regime, or medical therapy or even perhaps all three. The results of this research are divided into two parts: the life and health at the Vatican court in the Renaissance and private bathrooms for popes and prelates: function, use and significance. The first chapter of part one paints the way of life at the Papal Court in the second half of the fifteenth century and the first decennia of the sixteenth. The workings of the Roman Curia and the key positions occupied by the most influential cardinals are of interest as some of the protagonists occupied these posts for life or until they became pope. Papal healthcare was provided by an average of seven or eight court physicians who made sure they followed a health regime. The doctors consulted books on medical science, which were available in the Apostolic library. The second chapter deals with the medical knowledge at the time. The Hippocratic doctrine was still valid in the Renaissance period. Health meant that body and mind were in a state of harmony. The balance needed to be maintained at all costs, which was a daily concern. Health could be threatened or influenced by external factors, named six res non naturales, namely the environment and the air to breath (aer), food and drink (cibus et potus), exercise and rest (motus et quies), sleep and vigilance (somnus et vigilia), emotions (affectus animi) and the cleansing of the body (secreta et excreta). To remain healthy, each person needed to control these six influences on body and mind or at least minimize their damaging effects.By avoiding excesses and following health rules, it was thought possible to prevent illness and to live to a ripe old age. In the third and fourth chapters is shown how the doctrine of dietetics was put into practice at the Vatican court, focussed on each of the six res non naturales. In the second part of this study the focus is on the seven Renaissance bathrooms that survived the past five centuries. They are presented in chronological order. The life-story of each protagonist is presented as well as his character and physical and mental condition. For each bathroom the most likely subjects are discussed that inspired the popes and prelates to improve their health via bathing rituals. By scrutinising the architecture and decorations from a medical perspective, new interpretations have been proposed to understand the meaning of the architecture, the function and paintings of the bathroom for each of the protagonist. In case of a lost or badly damaged painted scene that must have been part of a particular theme, a proposal is offered for the missing subject. In the Vatican Apostolic palace we find the bathroom of Pope Alexander VI (1492-1503), located in the Borgia apartment on the second level. The bathroom of Pope Julius II (1503-1513) is located on the third level of the Vatican palace. The steam bath (stufetta) of cardinal Bernardo Dovizi da Bibbiena (1470-1520) is to be found on the fourth floor in the apartment directly above the papal rooms used by Leo X (formerly by Julius II). The consistorial-advocate and advisor to different Popes, Melchiorre Baldassini (ca.1470-1525) had a private steam bath fitted into his newly built palace in the Via delle Coppelle in the city centre of Rome. Cardinal Raffaele Riario (1461-1521), a nephew of Pope Julius II, had an existing room redesigned into a bathroom in his cardinal's palace in Rome. Bishop Gian Matteo Giberti (1495-1543), datary and advisor to Pope Clemens VII, had a bathroom on the second level of the Vatican palace in a wing overlooking the Cortile di San Damaso. Pope Clement VII (*1479, pope from 1523-1534) had a bathroom installed adjoining the papal apartment located on top of the Castle Sant'Angelo. Three important factors contributed to the introduction of private bathrooms at the Vatican Court. It had been the custom for the clergy and officials of the papal palace to visit public bathhouses for a regular bath; however, after the outbreak of Morbus Gallicus (later called syphilis), this was no longer safe to do so. Patients sought relief for their wounds and received treatment by local quacks in the bathhouses. It was dangerous to share the bathwater with such patients. Doctors, therefore, recommended that patients take a bath at home. A second important factor was dictated by the necessity for certain popes and prelates to receive hydrotherapeutic treatment for an affliction or illness at a spa. It was a relative cumbersome and time consuming journey, to visit spa resorts. Those visits were generally restricted to spring and autumn and it was costly to move the papal court to Viterbo or other places. Besides, it was not a very private undertaking. Specialists in hydrotherapeutic treatment, like Ugolino da Montecatini (1345-1425), developed a method to create therapeutic bathing methods at home. They stated that by adding minerals or curative herbs and spices to fresh water, the effect would be almost as good as visiting the mineral bath in situ. They showed that it was also possible to create an artificial steam bath by sitting in an inglenook with the steam of hot water above the fire or by immersing in a bath of hot water, the patient would benefit just as much as taking thermal baths in a spa resort. Thirdly, at the papal court bathing as part of a health regime was invaluable. It was a way to contain or restore the humours in the body. A clean, healthy appearance and dignified manner impressed, provided confidence in ones capability, instilled trust and created an aura of distinction. In a period during which court etiquette and decorum were honed to perfection to smooth operations in a community of hundreds of people living and working together, it served to be a man of distinction. Popes and prelates were aware of the effect of a healthy image on their audience. It was, therefore, comprehensible that they initiated the building of a private bathroom in the Vatican palace. The influence of the Hippocratic doctrine with regard to health regime took a more important place in the lifestyle of popes and prelates in Renaissance Rome than heretofore was presented. It was in the popes interest to adhere to a health regime in order to maintain his health. Bathing as part of dietetics was an important means of achieving that purpose. It was also a remedy in case of illness. The modest dimensions of the bathroom and the location on an upper level as part of the private suite were a novelty. This proves they were only used by the pope (or prelate) who was assisted by a valet and in case of illness with the presence of a court physician. This way the treatment could be given without being noticed and the status of the Pope and his ability to govern well, was kept intact. The time of the introduction of a bathroom was heretofore attributed to Raphael and his circle. This study proves that two papal bathrooms already existed before Raphael's arrival in Rome in 1508: the ones for Alexander VI and Julius II. For privacy reasons these bathrooms were no longer located on the ground floor next to the kitchen where water was heated, but became part of the private suite, attached to the bedroom. Each owner or user of a private bathroom chose subjects to be depicted which had a special meaning for him. Whilst bathing was beneficial for the body, the decoration stimulated the mind. They offer a pleasant distraction and evoke a feeling of relaxation and well-being. The paintings were therefore not only of aesthetic value, as was believed before, but were detrimental in maintaining or recuperating health. It proves to have been essential for Popes and prelates to take a bath in a quiet surrounding withdrawn from the busy court life. This served to maintain and preserve their health. If health was threatened by age or worries or if an excess or shortage of humours made them ill, they underwent treatment to regain the balance in body, soul and mind. Bathing in itself was a relaxing way of regaining strength, especially in an environment that was agreeable to the eye. The cleansing of the body as part of a health regime brought a feeling of wellness. For Popes and prelates it must have been a relief to withdraw into the quiet harmoniously decorated surrounding and not to be constantly watched by courtiers, officials and servants, who sent messages all over Europe when the Pope's health was in danger. It was not only comfortable but contributed to political stability. Whilst stepping out of their official garments they also shed their duties. This was necessary to regain their spiritual and physical energy. After a refreshing bath they were once again able to face the world and all the problems that came with wearing the tiara or cardinal's galero. Bathing contributed to their health and may even have helped them to live a little longer