A Demythologization of Jesus? The Anti-Gospel According to José Saramago

Spór o Jezusa, będący jednocześnie sporem o istnienie realnego boskiego sacrum, trwa od czasów oświecenia. W pierwszej połowie dziewiętnastego wieku powstawały pierwsze prace dowodzące, iż Jezus był tylko postacią historyczną. Do dnia dzisiejszego opublikowano na świecie tysiące książek dowodzących słuszności tej tezy i tysiące książek jej przeczących. Już na początku wieku dwudziestego „debata” ta przeniosła się do literatury epickiej. Obok utworów powieściowych o charakterze ewangelizacyjnym, jak na przykład Dzień, w którym umarł Chrystus (1957) Jima Bishopa, powstało kilka powieści polemicznych wobec tradycji ewangelicznej, a nawet zmierzających do jej skompromitowania. W ten też nurt wpisuje się powieść José Saramago Ewangelia według Jezusa Chrystusa (1991) – powieść zdecydowanie laicka, ale też subtelna w podważaniu uświęconej tradycji. Pisarzowi udaje się wykazać jej pewne istotne słabości (albo quasi-słabości), na przykład nieścisłość przekazów ewangelicznych albo nadmierną opresyjność chrześcijaństwa wobec seksualności, utrudniającą dojście człowieka, mężczyzny (tu: Jezusa) do prawdy o sobie, albo też zbyt kategoryczne oddzielanie Dobra od Zła, co z laickiej, racjonalno-empirycznej perspektywy może się wydawać zabiegiem sztucznym, niezgodnym z rzeczywistością, która zawsze jest płynna i nie ma w niej nigdzie żadnych ostrych granic. Powieściowy Jezus buntuje się przeciw Bogu-Ojcu, nie chce dźwigać jarzma boskości, zrażony licznymi „ułomnościami” chrześcijańskiego projektu. Pisarz jednak, koncentrując się na wartości osobowościowego rozwoju swojego protagonisty, na jego dążeniu do wolności i samospełnienia, pomija z dziejów Chrystusa to, co w nich najważniejsze: wezwanie do miłosierdzia i do miłości bliźniego, wezwanie do niemyślenia nieustannie o sobie.The dispute over Jesus, which is also a dispute over the existence of the sacred reality, has continued since the age of Enlightenment. The very first works intended to demonstrate that Jesus was a merely historical figure were created in the early nineteenth century. Until now, thousands of books have been published all over the world proving the validity of this claim, and other thousands in order to abolish it. At the beginning of the twentieth century, the ‘debate’ in question was transferred to the domain of literary fiction. Side by side with novels intended to evangelize the readers, such as Jim Bishop’s The Day Christ Died (1957), there appeared several novels engaging in a polemic with the Gospel tradition, some of them even meant to compromise it. Among them is José Saramago’s The Gospel According To Jesus Christ (1991), an openly secular novel, only subtly, however, undermining the sacred tradition. The author succeeds in pointing to some of its weaknesses (or quasi-weaknesses), such as: (1) the inaccuracy of the message of the Gospel, (2) the overtly oppressive attitude of Christianity towards sexuality, hindering the recognition of one’s own identity (in the case of the novel the person suffering this oppression is Jesus), (3) too rigid a separation of good and evil, which is perceived from the secular, rational-empirical perspective as artificial and incompatible with the liquid, free-floating reality lacking sharp boundaries. The fictional Jesus rebels against God, the Father, and, discouraged by numerous ‘fallibilities’ of the divine project, refuses to carry his yoke. However, having focused on the personal growth of his protagonist, on his quest for freedom and self-fulfillment, the author ignores the most significant elements of the story of Jesus, namely, the call for mercy, the commandment to love one’s neighbor, and the call not to be focused on oneself