Man and Object in Józef Szajna’s Theatre Work

Artykuł jest próbą opisania skomplikowanych relacji między aktorem a przedmiotem w teatrze Józefa Szajny. W świecie sztuki Szajny człowiek traktowany jest jak przedmiot (podlega reifikacji), ale istnieje również zjawisko przeciwne – przedmiotom martwym przypisywane są cechy istot żywych, przedmiot podlega animizacji, a także personifikacji. Jedną z podstawowych idei teatru Szajny było ukazanie, w jaki sposób człowiek staje się mechanizmem, rzeczą, i w jaki sposób ożywia ze swej natury martwy przedmiot. Zjawisko to uwidacznia się zwłaszcza w relacjach aktor–rzecz, aktor–kukła. Szajnę jako artystę-plastyka interesowało pomieszanie różnych cech przedmiotów i ludzi. Wprowadzony na scenę przedmiot, naznaczony czynnikiem destrukcji, musiał nosić cechy ludzkie. Aktor znajdował się jak gdyby na krawędzi tradycyjnej scenicznej egzystencji. Jego ciało, poddane nienaturalnemu modelowaniu, spajało się z ekspresją rzeczy. Ciągłe zderzenia przedmiotów i żywych istot obrazowały zaś przenikanie się krańcowych doznań życia, wskazywały na współistnienie i wzajemne oddziaływanie materii organicznej i nieorganicznej w jej różnych jej wymiarach i natężeniach. Traktowany na równi z otaczającymi go przedmiotami, aktor musiał zarazem jasno rozumieć cel swego posłannictwa i powód swego zaistnienia na scenie, którym było uczestnictwo w zbiorowym moralitecie i ukazanie humanizującej wizji świata.The paper is an attempt to describe the complex relations between the actor and the object in Józef Szajna’s theatre work. In Szajna’s art, the human being is subject to reification and is approached as an object. However, in the case of Szajna’s theatre, one can also speak about the opposite phenomenon, namely, inanimate objects getting attributes of living beings: an object would frequently become animated and personified. Szajna was interested in how a human being becomes a mechanism, or an object, and how a human being can animate an object. Thus he focused on the special relation obtaining between the actor and the object (or the actor and the mannequin). As a stage artist, Szajna would often deal with assemblages of human and object characteristics. In his work, an object, introduced onto the stage and marked by destruction, would suddenly reveal human characteristics. In his plays, the actor existed on the verge of his traditionally understood stage existence. The actor’s body, subjected to unnatural shaping (moulding) would bond with the expression of an object. The continuous juxtaposition of objects with animate beings pictured the interpenetration of extreme experiences of life, thus pointing to the coexistence and mutual interaction of organic and inorganic matter in its various dimensions, and with a varying intensity. The actor, treated as equal to the surrounding objects, was made to clearly understand her mission and the reason for her presence on the stage, namely, her participation in a collective morality play exhibiting a humanizing vision of the world