Luki w pamięci w XX wieku. Narracyjne substytuty w twórczości HERTY MÜLLER i BIRGIT WEYHE

Mit zunehmendem Abstand zum 20. Jahrhundert geraten gerade Zeitlücken in den erzählerischen Fokus und werden als solche thematisiert. Exemplarisch wird an HERTA MÜLLERS Roman Atemschaukel und dessen Entstehung gezeigt, wie Leerstellen im Familiengedächtnis später durch Notizen von und Gespräche mit Oskar Pastior, der wie MÜLLERS Mutter sowjetischer Lagerhäftling war, gefüllt werden. Dies ermöglichte der Autorin, das heimische Lagerzeittabu literarisch ‚stellvertretend‘ durch den fiktiven Schreiber Leo Auberg zu kompensieren. BIRGIT WEYHE hingegen füllt in ihrem Comic Im Himmel ist Jahrmarkt die Fehlzeiten ihrer Familiengeschichte vor allem durch verbal-piktorale Erfindungen, welche gleich zu Beginn des Comics expliziert werden. Darin werden dann Zeitlücken ab dem Beginn des 20. Jahrhunderts derart visualisiert und verbalisiert, dass die Zuverlässigkeit der Narration stets ambivalent bleibt. Der Vergleich beider Werke zeigt Unterschiede wie Ähnlichkeiten im literarischen Umgang mit Fehlzeiten im Familiengedächtnis, aus denen in beiden Fällen ein narratives Substitut hervorgeht.With increasing distance to the 20th century, time gaps come into focus and are thematized as such. As an example, HERTA MÜLLER’S novel Atemschaukel and its genesis shows how gaps in the family memory are later filled by notes from and conversations with Oskar Pastior, who like MÜLLER’S mother was a Soviet camp prisoner. This has enabled the author to compensate for the indigenous taboo on the camp period, in a ‘representative’ literary way through the fictional writer Leo Auberg. BIRGIT WEYHE, on the other hand, fills in missing periods in her family history in her graphic novel Im Himmel ist Jahrmarkt, mainly through verbal-pictorial inventions, which are explained right at the beginning of the graphic novel. In it, time gaps from the beginning of the 20th century are visualized and verbalized in such a way that the reliability of the narration always remains ambivalent. The comparison of the two works reveals differences and similarities in the literary treatment of absences in the family memory, for which, in both cases, a narrative substitute emerges.Wraz z rosnącym dystansem do XX wieku w narracji literackiej zaczynają dominować luki czasowe. Stają się one także tematem utworów literackich. Artykuł na przykładzie powieści HERTY MÜLLER Atemschaukel (Huśtawka oddechu) i jej genezy, ukazuje w jaki sposób luki w pamięci rodzinnej wypełniane są wspomnieniami i zapisami rozmów autorki z Oskarem Pastiorem, który podobnie jak matka pisarki był więźniem sowieckich łagrów. Dzięki tym rozmowom MÜLLER tworzy – poprzez ʻkompensujące’ wprowadzenie postaci fikcyjnego pisarza Leo Auberga – literacką wizję, przełamującą tabu obozowe. Z kolei BIRGIT WEYHE w komiksie Im Himmel ist Jahrmarkt (W niebie jest jarmark) neutralizuje luki w historii swojej rodziny, kreując werbalne i ikonograficzne wyobrażenia, które pojawiają się już na samym początku komiksu. Luki czasowe od początku XX wieku są przy tym wizualizowane i werbalizowane w taki sposób, że wiarygodność narracji wciąż pozostaje ambiwalentna. Porównanie obu utworów ujawnia zarówno różnice, jak i podobieństwa w literackim obchodzeniu się z rysami w pamięci rodzinnej, które w obu przypadkach sprowadza się do narracyjnej sublimacji