Zmiana, zerwanie, kryzys czy fulguracja – czym jest zwrot w sztuce?

The aim of the article is to find the main determinants of the changes/transformations in art that would satisfy the necessary conditions for defining some phenomenon as a ‘turn’. The first part of the study presents some attempts to specify the nature of a cultural turn, and the methodological positions offered by the contemporary humanities. The point of departure here is the conception of Doris Bachmann-Medick. Assuming that the inflation of cultural turns is a signal of profound change, we will ask about the impact of such processes on art. It is not a question of the response of art to changes, but of art as a fragment of the changed reality. In this context, the article refers to Umberto Eco’s concept of art as an epistemological metaphor of reality and Mieczysław Wallis’s theory of continuity/discontinuity, or gradual and abrupt changes in art. The concepts characteristic of the early stages of modern consciousness have been tested according to the criteria for the contemporary understanding of transformation in art, termed ‘a turn’. For this purpose, we have considered the different meanings of the concept of ‘change/transformation’ and of the concept of ‘turn’. The material used as an example is the history of the reception of Art Nouveau, and the problem of radicalness of the avant-garde turn. The final part of the study discusses different uses of the concept of turn, employed in art in recent years. Two ‘turns’ have been distinguished; an affective turn, linked with the somatic one, and a social turn. Both of them can be treated as constituents of a culture-wide turn: the performative turn. The postulated direction of the research on contemporary turns in art is finding a new formula of esthetic experience.Zadaniem tekstu jest próba określenia głównych wyznaczników przemian w sztuce, które spełniałyby warunki konieczne zjawiska określanego terminem zwrotu. W pierwszej części tekstu zaprezentowane zostały próby odpowiedzi na pytanie czym właściwie jest zwrot w kulturze i jakie stanowiska metodologiczne oferuje współczesna humanistyka. Punktem wyjścia jest koncepcja Doris Bachmann-Medick. Przyjmując założenie, że inflacja zwrotów kulturze jest sygnałem głębokiej zmiany stawiamy pytanie o odzwierciedlenie zachodzących procesów w sztuce. Nie chodzi o reakcję sztuki na zmiany, ale o sztukę jako fragment zmienionej rzeczywistości. W tym kontekście przypomniana została koncepcja sztuki jako metafory epistemologicznej rzeczywistości U. Eco, teoria ciągłości/nieciągłości, stopniowości i skokowości w sztuce Mieczysława Wallisa. Koncepcja charakterystyczne dla wczesnych etapów świadomości nowoczesnej zostały poddane sprawdzianowi wedle kryteriów współczesnego rozumienia przemiany w sztuce określanej mianem zwrotu. By sprostać tak sformułowanemu zadaniu rozważane były różne znaczenia pojęcia „zmiany, przemiany” a w dalszej kolejności „kryzysy pozytywne i negatywne” występujące w polach znaczeniowych terminu „zwrot”. Materiałem przykładowym były dzieje recepcji sztuki secesyjnej, problem radykalności przełomu awangardowego. W końcowej partii tekstu rozważano różne użycia pojęcia zwrotu w odniesieniu do sztuki ostatnich lat. Wyróżnione zostały dwa „zwroty” : afektywny , łączony z somatycznym i społeczny. Obydwa można potraktować jako składowe zwrotu o zasięgu ogólnokulturowym – zwrotu performatywnego. Postulowanym kierunkiem badań nad współczesnymi zwrotami w sztuce wydaje się analiza nowej formuły doświadczenia estetycznego