Kowalówka. Miejsce, gdzie piękno jest ukryte…

Gmina Cieszanów zaskakuje nas swoimi zabytkami. Kierując się na Roztocze, mijamy drewnianą cerkiew, która na pierwszy rzut oka wcale nas nie zachwyca. Wiele jednak zyskuje przy bliższym poznaniu, przede wszystkim za sprawą cennego ikonostasu. Cerkiew znajduje się w miejscowości dawniej noszącej nazwę Żuków, dziś - Kowalówka. W 1987 roku została objęta ochroną prawną poprzez wpis do rejestru zabytków pod numerem A-242. Obecnie jest użytkowana jako kościół obrządku rzymskokatolickiego pod wezwaniem Narodzenia NMP. To kościół filialny dla parafii w Cieszanowie, a jej proboszcz, ks. Stanisław Mizak, jako prawdziwy miłośnik zabytków, z pasją oddaje się ochronie zarówno rzymskokatolickiego kościoła w Cieszanowie, jak i dawnych greckokatolickich cerkwi w Kowalówce i Gorajcu. Najważniejszymi źródłami wiedzy na temat cerkwi są obecnie: karta ewidencyjna obiektu opracowana przez Eugeniusza Zawałenia w 1997 roku (poprzedzała ją karta ewidencji zabytków z 1961 roku, zwana" zieloną kartą", opracowana przez A. Stelmacha), dokumentacja konserwatorska ikonostasu zachowanego w cerkwi, wykonana przez Małgorzatę Dawidiuk i przechowywana w Archiwum Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Przemyślu, nota w katalogu pamiątek i zabytków kultury ukraińskiej w Polsce, opracowana przez A. Saładiaka oraz publikacja Losy cerkwi w Polsce po 1944 roku. Cerkiew zbudowano najprawdopodobniej na miejscu starszej, także drewnianej, którą wyżej wymienione opracowania wiążą z końcem XVII lub II połową XVIII wieku. Z racji licznych zniszczeń została gruntownie przebudowana w 1813 roku, a następnie w latach 1899-1900. Była wielokrotnie uszkadzana podczas działań I i II wojny światowej. Kolejną zmianę przyniósł 1947 rok, gdy cerkiew zaadaptowano na kościół rzymskokatolicki. Cerkiew usytuowana jest w otoczeniu przerzedzonego starodrzewia, a także pozostałości zespołu cerkiewnego. Budowla założona jest na planie krzyża greckiego, w którym babiniec i sanktuarium są zbudowane na planie kwadratu o takiej samej wielkości, zaś ramiona transeptu założono na obrysie prostokąta i zamknięto trójbocznie. Warto zwrócić uwagę na zachowane, nieliczne elementy wyposażenia: zespół ołtarzy cerkiewnych, malowidło ścienne z przedstawieniem Sądu Ostatecznego (II poł. XIX w.), kropielnicę (II poł. XVIII w.), krucyfiks, ławkę i parę stall (II poł. XIX w.), a także feretron z przedstawieniem Matki Boskiej i św. Stefana oraz dwudziestowieczny konfesjonał. Najcenniejszym zabytkiem omawianej cerkwi jest jednak ikonostas autorstwa Michała Rudkiewicza (Rudkowycza) ze szkoły żółkiewskiej. Jego styl określony został jako renesansowo-barokowy, ludowy. W 2007 roku rozpoczęto kompleksowe prace, mające na celu przywrócenie pierwotnego wyglądu ikonostasu. Nie należały one jednak do łatwych, m.in. ze względu na stan jego zachowania, a także w związku z dużą rozpiętością czasową powstawania ikon, która oscylowała pomiędzy XVII a XX wiekiem. Ze względu na wysoką wartość zabytkową, historyczną i estetyczną obiektu, zaplanowano działania konserwatorskie, które nie wiązałyby się z poważniejszą ingerencją w substancję zabytkową. Stało się to możliwe przy odpowiednim doborze metod, materiałów i środków, sprawdzonych w praktyce konserwatorskiej. Obecnie prace konserwatorskie przy ikonostasie są na finiszu. Końcowy odbiór prac oraz ukazanie ikonostasu w pełnej krasie przypadnie na ostatnią ćwierć 2010 roku. Będzie to uwieńczenie sukcesem kilkuletnich starań o przywrócenie blasku ikon z ikonostasu w Kowalówce-Żukowie.Cieszanów district can surprise us with its historic monuments. Heading for the Roztocze region, we pass a wooden Eastern Catholic church which, at first glance, is not at all appealing. However, it gains much when we look at it more closely, and particularly at the valuable iconostasis. This Eastern Catholic church is located in a place formerly known as Żuków, at present as Kowalówka. In 1987, the church was put under legal protection after being entered into the monument register at number A-242. It is currently used as a Roman-Catholic church dedicated to the Birth of the Virgin Mary. It is a filial church of the parish in Cieszanow whose vicar, Rev. Stanisław Mizak, as a genuine lover of architecture monuments, passionately tries to protect both the Roman-Catholic church in Cieszanow, and the old Greek-Catholic churches in Kowalówka and Gorajec. The most important sources of knowledge about Orthodox churches nowadays are: a register card of the object prepared by Eugeniusz Zawałeń in 1997 (it was preceded by a monument register card from 1961, called "the green card", prepared by A. Stelmach), conservation documentation of the iconostasis preserved in the church, made by Małgorzata Dawidiuk and kept in the Archive of the Voivodeship Monument Protection Office in Przemyśl, a note in the catalogue of historic monuments of Ukrainian culture in Poland, prepared by A. Saładiak and the publication entitled The fate of Eastern Catholic churches in Poland after 1944. The church must have been built to replace an older, also wooden one, which the above mentioned literature associates with the end of the 17th or the 2nd half of the 18th century. Because of serious damage the church was completely rebuilt in 1813, and then during the years 1899-1900. It was repeatedly damaged during military activities of the World Wars I and II. Another change occurred in 1947, when the Eastern Catholic church was adapted to serve as a Roman-Catholic one. The church is surrounded by thinned out ancient woods, and located within the remnants of an old Eastern Catholic complex. The building was laid on the plan of a Greek cross, in which the porch known as 'babiniec' and the sanctuary were built on the plan of a square of the same size, while the arms of the transept were built on the outline of a rectangle and enclosed on three sides. The few preserved elements of church fitting are worth noticing: a set of church altars, a wall painting representing The Last Judgment (the 2nd half of the 19th c.), a stoup (the 2nd half of the 18th c.), a crucifix, a pew and a couple of choir stalls (the 2nd half of the 19th c.), as well as a feretrum with the representation of the Mother of God and St. Stephen, and a twentieth-century confessional. Nevertheless, the most valuable item in the discussed Eastern Catholic church was the iconostasis, made by Michał Rudkiewicz (Rudkowycz) from the school of Żółkiew. Its style was defined as a mixture of Renaissance - Baroque and folk. Complex work aimed at restoring the iconostasis to its original glory began in 2007. It was not an easy task, however, e.g. because of its state of preservation, but also because of the time range within which the icons were created stretching from the 17th to the 20th century. Because of the high historical and aesthetic value of the object, conservation activities were planned in such a way as not to seriously interfere with the historic substance. That was made possible by an appropriate selection of methods, materials and means already tested in conservation practice. Currently the conservation work on the iconostasis is being completed. The final technical acceptance and presentation of the iconostasis in its full splendour will take place in the last quarter of 2010. It will be the successful crowning of several years of efforts to restore the icons from the iconostasis in Kowalówka -Żukow to their former beauty