Carpentry construction inside the taller tower of St. Mary's Church in Krakow. A forgotten source of the building history

Dominująca nad Starym Miastem charakterystyczna i wyjątkowa sylweta hełmu wieży wyższej kościoła Mariackiego zespoliła się z panoramą starego Krakowa, jest jego główną dominantą i poniekąd znakiem tożsamości miasta. Potężny, ośmioboczny ostrosłup środkowy jest otoczony ośmioma mniejszymi ostrosłupami, nadwieszonymi nad kamiennym gzymsem, wieńczącym wysmukłą wieżę. Mury obu wież, paradoksalnie, nie przyciągały uwagi badaczy w takim samym stopniu jak pozostałe partie kościoła. Nie posiadają bowiem poza hełmami żadnego wyróżniającego się stylowo detalu architektonicznego. Podstawowym motywem artykulacji ścian są ostrołukowe triady z dwudzielnym oknem z maswerkiem, ujętym po bokach płycinami z maswerkami rytowanymi i malowanymi na zaprawie tynkowej. Obie wieże kościoła - wyższa i niższa - zachowały się w całości, bez większych przemian nowożytnych. Architektura wieży wyższej wydaje się jednorodna. O jednolitym kolorycie, pozorującym jedność artystyczną i chronologiczną zdecydowało tworzywo ceglano- kamienne. W rzeczywistości budowano ją niemal trzy stulecia, od drugiej dekady wieku XIII. Nikt jeszcze nie dokonał szczegółowego datowania poszczególnych pięter, gdyż nie jest to możliwe. Na podstawie licznych, lecz lakonicznych i wieloznacznych wzmianek źródłowych wyciągano wnioski o kolejnych etapach budowy od trzynastowiecznych fundamentów do ozdobnego hełmu datowanego na rok 1478 na pode jedynego dokładnego zapisu, iż w tymże roku wykonał go cieśla Maciej Heringk. W istocie obie wieże ceglane stoją na najpewniej późnoromańskich fundamentach z białego wapienia, a dolne kondygnacje wieży hejnałowej - ceglane, z piaskowcową kamieniarką profilowanego cokołu i gotyckich, ostrołukowych obramień okiennych - pochodzą już z przełomu wieków XIII i XIV. Przez kolejne dziesięciolecia nadbudowywano sukcesywnie kondygnacje wieżowe odcinając każdą z nich kamiennym gzymsem. Maswerki zdobiące kamienne ościeża okien można datować tylko ogólnie na drugą i trzecią tercję wieku XIV, zachowane w płycinach maswerki malowane na połowę tegoż stulecia, a wieloboczna nadbudowa, o bardziej oszczędnym detalu, zapewne jest dziełem wieku XV. Czy zamiarem muratorów początku wieku XIV było doprowadzenie wieży hejnałowej do obecnej wysokości i zwieńczenie jej hełmem podobnym do obecnego oraz czy obecna, pozornie jednolita sylweta wieży powstawała przez sto kilkadziesiąt lat według jakiegoś niezachowanego, ogólnego projektu? Szczegółowa inwentaryzacja ciesielskiej konstrukcji wewnątrz wieży pozwoliła odpowiedzieć na powyższe pytania sprecyzować fazy budowy. Ornamentyka maswerkowa okien i płycin sugeruje, iż dolne kondygnacje z triadami okiennymi wzniesiono około połowy wieku XIV. Konstrukcja ciesielska podtrzymująca hełm zaczyna się jednak dopiero pomiędzy V a VI kondygnacją wieży. Podstawą konstrukcji są oparte na murach dwa masywne podciągi o wymiarach (w przekroju pionowym) 60 × 20 cm. Każdy z nich składa się z trzech bali z drewna iglastego zespolonych wzajemnie zaciosami i metalowymi ściągami. Na podciągach spoczywają poprzeczne belki. Na tym swoistym "ruszcie", przy ścianach zewnętrznych, ustawione są cztery przeguby: pary belek iglastych ułożone jedna na drugiej, lecz rozdzielone klockami z drewna liściastego. Tworzą one podstawę właściwej konstrukcji słupowej powiązanej ryglami i zastrzałami (krzyżulcami). Jest ona dzielona na cztery kondygnacje niezależne od kondygnacji murów wieży, wyznaczanych od zewnątrz rytmem gzymsów, a od wnętrza rytmem odsadzek w licu ceglanym. Dopiero zmiana rzutu ścian wieży z czworobocznego na ośmiobok powoduje równoległą zmianę konstrukcji ciesielskiej z ryglami, lecz bez zastrzałów. Konstrukcja ozdobnego hełmu jest odrębna i wystaje poza lico korony murów. Jego bryła składa się z ośmiobocznej podstawy, na której wznosi się ostrosłupowa, ośmioboczna iglica. Wokół niej są koncentrycznie ustawione czworoboczne izbice narożnikami wysunięte na zewnątrz. Izbice zwieńczone są smukłymi daszkami namiotowymi Ostrosłup środkowy tworzą monumentalne krokwie, zespolone wokół słupa zamocowanego wieszarowo. Można zatem przypuszczać, iż nie wcześniej niż na przełomie wieków XIV i XV zaplanowano podwyższenie wieży i jej ozdobne zwieńczenie, które ukończono w roku 1478.The characteristic and unique silhouette of the cupola of the taller tower of St. Mary's Church blended with the panorama of the old Krakow and became its main dominant, and to a certain extent - its landmark. A massive, octagonal central pyramid is surrounded by eight smaller pyramids, suspended over a stone cornice topping this slender tower. Paradoxically, walls of both towers did not draw the scientists' attention to the same extent as the other parts of the church since they do not have any stylistically unique architectonic detail apart from the cupolas. The basic motifs of wall articulation are ogival triads with a twin lancet window with tracery framed by panels with tracery engraved and painted on plaster. Both church towers - the higher and the lower - were preserved intact, without major modern transformations. Architecture of the taller tower seems homogeneous. The uniform colouring feigning the artistic and chronological unity was decided by the stone and brick material. Actually the tower was built for almost three centuries, since the second decade of the 13th century. Nobody has yet accomplished precise dating of particular storeys, as it is impossible. On the basis of numerous source mentions, though laconic and ambiguous, conclusions were drawn concerning successive building stages from the 13th-century foundations to the decorative cupola dated to the year 1478 on the basis of one precise record saying that it was made that year by a carpenter Maciej Heringk. Actually both brick towers stand most probably on late - Romanesque foundations of white limestone, while the lower storeys of the watchtower which are brick with sandstone masonry of the profiled base course and ogival Gothic window frames come from the turn of the 13th and 14th century. For several decades the tower storeys were successively added, each of them separated by a stone cornice. Tracery decorating the stone window frames can be dated only generally to the last sixty years of the 14th century, the painted tracery preserved on panels to the mid-14th c., and the polygonal superstructure with more austere detail must have been built in the 15th century. Did the Gothic masons from the 14th century intend the watchtower to reach its present height and to be topped with a cupola similar to the present one, or was the present seemingly uniform silhouette of the tower built for over a hundred years according to a lost, general project? A detailed inventory of the carpentry construction inside the tower allowed us to answer the above questions and identify building phases. Tracery ornaments of windows and panels suggest that lower storeys with window triads were erected about the mid-14th century. However, carpentry construction supporting the cupola starts only between the 5th and 6th storey of the tower. Two massive binding joists measuring (in vertical section) 60 × 20 cm resting on the walls are the base of the construction. Each of them consists of three coniferous tree logs mutually joined with daps and metal bowstrings. Crosswise beams rest on the binding joists. Four joint s: pairs of coniferous beams lying one on another but separated timber blocks from deciduous trees, have been set on this 'grille' by the outside walls. They constitute the base of the proper post construction bound with spandrel beams and angle braces (cross braces). It is divided into four storeys independent of the tower wall storeys marked on the outside by the rhythm of cornices, and on the inside by the rhythm of set-offs in the brick face. Only the change of the wall plan altered from four-sided to eight-sided causes a parallel change in the carpentry construction with spandrel beams, but without angle braces. The construction of the decorative cupola is separate and overhangs the face of the wall coping. Its body consists of an octagonal base on which an octagonal pyramid spire is mounted. It is surrounded by concentrically arranged four-sided ice-aprons whose corners are projecting outside. Ice-aprons are topped with slender tent roofs. The central pyramid is made of monumental rafters, joined around a post fixed to a roof truss. Therefore it can be surmised that raising the tower and its decorative finial finished in 1478 cannot have been planned earlier than at the turn of the 14th and 15th century