Beskid martyria of Duszan Jurkovic

Rozprawa traktuje o eminentnych aspektach wojennej twórczości Duszana Jurkovica (1868-1947), znamienitego architekta słowackiego doby przełomu XIX i XX wieku. Jurkovic, twórca o pokaźnym dorobku artystycznym oraz pionier budownictwa skansenowskiego w Europie Środkowo-Wschodniej, kierował w latach 1915-1918 pracami przy wznoszeniu nekropolii poległych bohaterów w ramach krakowskiego Kriegsgräber-Abteilung. Na terenie I okręgu żmigrodzkiego w dawnej Galicji Zachodniej, który nadzorował, powstały nie mające sobie równych założenia cmentarne, zdradzające zarówno inspirację drewnianym budownictwem ludowym, jak i niemal wszystkimi tendencjami sztuki europejskiej początku XX stulecia. Analiza stylistyczna powstałych obiektów ujawnia, iż użyte w nich elementy i symbole, umiejętnie przetworzone i zaadaptowane, sięgają do odległych źródeł starożytności i średniowiecza, rezygnując z wojennej retoryki i wyrażając imponderabilia o wartości dla człowieka najistotniejszej. Lekkość i łatwość, z jaką artysta porusza się po odrębnych obszarach kulturowych, odległych epokach, filozoficznych i religijnych archetypach, jest fascynująca i daje świadectwo zarówno zdumiewającego rozkwitu duchowo-kulturowego monarchii Habsburgów w przededniu Wielkiej Wojny, jak osobistych wysiłków Jurkovica, zmierzających do urzeczywistnienia XIX-wiecznego marzenia artysty o jedności sztuk. Ocenie poddano trzy założenia cmentarne zlokalizowane w Beskidzie Niskim: cmentarz nr 11 w Woli Cieklińskiej, nr 6 w Krempnej oraz nr 46 na przełęczy Beskidek nad Konieczną. Odzwierciedlają one podstawowy zamiar twórczy Jurkovica, jakim było wpisanie wojennych nekropolii w szeroki nurt architektury sakralnej oraz nadanie im uniwersalnych treści o charak- terze religijnym. Analiza ikonograficzna i semantyczna ujawnia zdumiewającą prawdę: groby żołnierzy są grobami męczenników, okręg cmentarny - martyrionem, wzniesionym w miejscu ich męczeńskiej śmierci; pole bitewne - miejscem pielgrzymek, płynących szeroko z terenu dawnego Imperium.The treatise discusses the eminent aspects of wartime artistic output of Duszan Jurkovic (1868-1947), an outstanding Slovakian architect of the turn of the 19th and 20th century. Jurkovic had significant artistic achievements and was a pioneer in open - air museum building in Central and Eastern Europe; in the years 1915-1918, he supervised the work on erecting necropolis for the dead heroes within the framework of the Krakow Kriegsgräber - Abteilung. In the area of the 1st district of Żmigród in the former Western Galicia which he supervised, unique cemetery complexes were created which revealed that they had been inspired by regional wooden architecture, as well as by almost all tendencies in European art of the beginning of the 20th century. The stylistic analysis of the erected constructions shows that the elements and symbols used in them, skilfully transformed and adapted, reach back to remote sources from the antiquity and medieval period, thus resigning from wartime rhetoric in favour of expressing imponderable values so essential for humanity. Nimbleness and ease with which the artist moved within separate cultural areas, distant epochs, or philosophical and religious archetypes, are fascinating and bear evidence of the amazing spiritual and cultural heyday of the Habsburg Monarchy on the eve of the Great War, as well as of Jurkovic's personal efforts aimed at realizing the19th-century artistic dream regarding the unity of arts. Three cemetery complexes located in Beskid Niski were evaluated: cemetery no 11 in Wola Cieklińska, no 6 in Krempna, and no 46 on the Beskidek Pass over Konieczna. They reflect the elementary creative intention of Jurkovic, which was to inscribe the wartime necropoles into the broad mainstream of church architecture and to invest them with universal significance of religious character. The iconographic and semantic analysis has revealed the stunning truth: the graves of soldiers are the graves of martyrs, the cemetery ring is a martyrium erected on the site of their martyrdom, and the battlefield is a holy place to which numerous pilgrimages have been made from the lands of the former Empire