Relief z Ptolemais - fasada kościoła, symbol religijny czy ćwiczenie kamieniarskie

Blok wapienia z wyżłobionym wizerunkiem trzech krzyży wewnątrz arkady w typie trifory leży porzucony w ruinach rzymskiego domu mieszkalnego, tzw. domu o Trzech Apsydach (dom T) w Ptolemais. zaś sam luksusowy dom T z centralnym perystylem znajduje się po wschodniej stronie jednej z cardines i na północ od tzw. Via Monumentalis. Wiadomo, że w domu T wyróżniono kilka faz użytkowania: od wczesnego, przez późne Cesarstwo, po okres bizantyjski, i że tę luksusową rezydencję miejską z I w. n.e. zniszczyło trzęsienie ziemi w 365 r., po którym została ona odbudowana. zatem wydaje się, że to z tego ostatniego okresu pochodzi omawiany blok wapienia o wymiarach ok. 80×40×40 cm. Na jednym z jego większych boków (zwróconym obecnie ku wschodowi) znajduje się wklęsłe wyżłobienie – płaskie i szerokie graffito – z wizerunkiem swoistej „trifory” z czterema kolumnami, połączonymi arkadą pośrodku, i trójkątnymi zwieńczeniami po bokach. ze szczytu centralnej arkady zwisa grecki krzyż, a pod bocznymi trójkątnymi daszkami umieszczono podobne krzyże. Trzony kolumn są tylko obrysowane i pozbawione jakiejkolwiek dekoracji, ale ich bazy i kapitele są dobrze widoczne. Spośród trzech krzyży lewy jest niemal niewidoczny, bo w tym miejscu kamień ma duży ubytek. Podobnie, choć w mniejszym stopniu, zniszczony jest centralny krzyż, a najlepiej zachowany jest krzyż prawy, który wydaje się mieć lekko rozszerzone końce ramion. Jeśli chodzi o interpretację tego reliefu, to najlepsze analogie stanowią mozaikowe przedstawienia, zarówno fasad kościołów (liczne), jak i wnętrz kościelnych (rzadziej występujące) z Północnej Afryki, Syrii i Arabii. Jednak skromny relief z Ptolemais nie mógł dorównywać bogatym przedstawieniom mozaikowym we wnętrzach kościelnych. Sądzę zatem, że kamieniarz, autor graffita z domu T, nie wzorował się na monumentalnych wizerunkach tego typu. Natknął się na wzór dla swojego przedstawienia w drobnej plastyce, będącej wówczas w codziennym użytku we wschodniej części basenu Morza Śródziemnego. Bardzo podobne ryty „trifory”, również ozdobione krzyżem pod centralną arkadą, dekorują metalowe odważniki wczesnobizantyjskie, datowane na v–vI w. odważniki te zaopatrzone są w inskrypcje greckie, były zapewne dobrze znane i używane w Ptolemais, np. odważnik o wadze trzech uncji, wykonany ze stopu miedzi, z wizerunkiem „trifory” z czterema kolumnami połączonymi łukiem pośrodku i trójkątnymi zwieńczeniami po bokach. W centralnej arkadzie znajduje się krzyż łaciński o rozszerzonych końcach ramion, a w bocznych interkolumniach – dwie duże greckie litery „gamma” oznaczające cyfrę 3, czyli wagę odważnika trzech uncji. Nad „triforą” oraz pod środkową arkadą i bocznymi trójkątnymi zwieńczeniami kolumn umieszczono inskrypcję: Blok kamienny w domu T znajduje się w bezpośrednim sąsiedztwie warsztatu kamieniarskiego, który działał w ostatniej fazie istnienia tego domu. Zatem wydaje mi się bardzo prawdopodobne, że relief na omawianym bloku nie stanowił obiektu przeznaczonego do celu dekoracyjnego, lecz był wynikiem pracy wstępnej kamieniarza lub jego ćwiczeń zawodowych. Autorowi reliefu za wzór posłużyła dekoracja odważnika, przedmiotu będącego z pewnością w codziennym użyciu w warsztacie. Mimo tak skromnego wzorca i powodu wykonania omawianego reliefu, mającego niewiele wspólnego z bogatą dekoracją kościelną, w której w tym samym czasie pojawiają się podobne kompozycje, graffito z Ptolemais nawiązuje pośrednio do tego rodzaju dekoracji.Oskar Kubra