New spondylus findings at Vinča-Belo Brdo: 1998-2001 campaigns and regional approach to problem

Tokom proteklih stotinak godina ostvareno je nekoliko značajnih pokušaja da se kroz sintetičke osvrte na distribuciju, hronologiju upotrebe i vrstu artefakata sagleda značaj i uloga spondilusa u životu praistorijskih zajednica na evropskom kontinentu. Duga istorija interesovanja za ove nalaze proističe iz egzotičnog porekla školjke kao i iz specifičnosti samih artefakata koji su uglavnom ograničeni na dekorativne forme (narukvice privesci, perle). Crno more i fosilna ležišta u različitim delovima centralne Evrope su dugo vremena figurirala kao lokacije od velike važnosti za inicijalnu distribuciju spondilusa. Analize izotopa stroncijuma, urađene tokom poslednjih decenija su, međutim, pokazale da fosilne školjke nisu upotrebljavane, kao i da hladna voda Crnog mora ne predstavlja biotop pogodan za razvoj spondilusa. Rezultati ovih analiza upućuju na Mediteran kao njihovu prirodnu sredinu te, prema tome, Egeju i/ili Jadran treba posmatrati kao mesto odakle je krenula distribucija spondilusa. Distribucija nalaza od spondilusa na praistorijskim arheološkim lokalitetima obuhvata čitav evropski kontinent, sem zapadnog Mediterana i severne Evrope. U unutrašnjost Balkana je najverovatnije bila usmerena dolinama reka koje su u praistoriji potvrđene kao komunikacije (doline Vardara, Strume, Meste, Marice i Neretve), ali nije bila ograničena samo na kontinentalno zaleđe, već se Dunavom i Tisom prirodno dalje nastavljala kroz čitav Karpatski basen, sve do zapadne Evrope. Pri tome je interesantno da je najveći broj lokaliteta sa nalazima spondilusa lociran u crnomorskoj oblasti, Karpatskom basenu i dalje u centralnoj Evropi dok se suprotno očekivanju, mali broj nalaza sreće u mediteranskoj oblasti, u neposrednoj blizini njihove životne sredine. Time se nalazi od spondilus školjke značajno razlikuju u poređenju sa drugim vrstama egzotičnih roba (npr. u odnosu na opsidijan), koje pokazuju izuzetnu koncentraciju u regionu porekla sirovine i značajno opadanje u količini nalaza sa povećanjem udaljenosti od izvora.Pomalo je čudna ova situacija da se najveći broj nalaza od spondilusa sreće na lokalitetima i u kulturama koje nemaju direktan kontakt sa prirodnom sredinom školjki, pa tako ni mogućnost jednostavne i lake nabavke. Očigledno je da veliko rasprostranjenje dostižu tek u kulturno-istorijskim periodima koje karakterišu složeni mehanizmi razmene i socio-ekonomski sistemi koji je mogu podržati. Ali, ovu razmenu prate i kategorije značenja koje nemaju isključivo praktični značaj niti se mogu jednostavno objasniti izraženom sklonošću ka estetici ili upotrebnoj vrednosti spondilusa. Dobar primer uloge i značenja predmeta od spondilusa dao je B. Malinovski u sjajnoj etnografskoj studiji razmene na trobrijanskim ostrvima u Polineziji. Tamo su ogrlice od spondilusa učestvovale u ceremonijalnoj razmeni, posedovale su simboličku i statusnu dimenziju, ali i praktičnu jer su uticale na održavanje i pojačanje kontakata tokom kojih je razmenjivana i roba za svakodnevnu upotrebu. Bez obzira što je ovakvu vrstu razmene teško analogijom prebaciti u drugo vreme i na drugi kontinent ona i dalje ostaje jedan od najznačajnijih primera za objašnjenje konteksta razmene u kojoj su učestvovali i artefakti izrađeni od spondilusa. U Evropi je poznato oko 200 lokaliteta sa nalazima spondilusa i to u rasponu od ranog neolita do kasnog eneolita. Utvrđivanjem precizne hronologije za pojedine oblasti približno su određene i kulturne zone u kojima su ovi predmeti cirkulisali. Naime, ostavljajući po strani nalaze neobrađenih spondilusa koji se u jadranskoj oblasti i u Egeji javljaju još u 7. milenijumu p.n.e., primetno je da hronologija artefakata između ove dve oblasti pokazuje izvesna odstupanja. Na području Jadrana, uključujući kontinentalno zaleđe kao i centralni Balkan nakit od spondilusa se javlja od 5500 calBC, dok je distribucija ka centralnoj Evropi započela nešto kasnije, oko 5400 calBC. U egejskoj oblasti i na zapadnoj obali Crnog mora pojava nakita od spondilusa je hronološki jedinstvena i dešava se oko 5100 calBC. U oba regiona nalazi definitivno iščezavaju nakon 4300 calBC. Usled delimične razlike u hronologiji upotrebe opravdano je izdvajanje dva kulturna kruga, odnosno dve trgovinske mreže za razmenu spondilusa. Prvi obuhvata centralni i zapadni Balkan, Karpatski basen i centralnu Evropu, dok su u drugi uključeni egejska oblast i zapadna obala Crnog mora. Podela na ova dva regiona postaje još očiglednija ako se ima na umu da su pojedini predmeti od spondilusa tipološki ograničeni na svoju distributivnu zonu i da se ne javljaju u drugoj. Mada se ova podela na zone čini ispravna, i mada ima svoju potvrdu u hronologiji i tipologiji artefakata postoje brojni razlozi zbog čega ne treba potpuno odbaciti ni pomisao da tokom 5. milenijuma p.n.e. između ova dva područja postoji ograničena razmena spondilusa. Oni su uglavnom socijalne prirode i tiču se specifičnih uslova ili okolnosti u kojima se razmena odigrava, a ne manji dokaz su i snažni kulturni kontakti sa istočnim Balkanom (preko vinčanske kulture) kao i laka mogućnost komunikacije Dunavom. Predmeti od spondilusa nemaju veliki repertoar oblika. U najvećem broju slučajeva su u pitanju osnovne forme nakita narukvice, ogrlice i privesci. Privesci se javljaju u nekoliko oblika i pojedini tipovi su ograničeni samo na jedan region, za razliku od perli i narukvica koje su univerzalne kategorije nakita i pokazuju malo razlika između dve definisane zone. Konteksti u koji su ovi predmeti deponovani takođe značajno variraju pa se nalaze u naseljima, u kulturnom sloju ili kao ostave, u izolovanim grobovima ili u nekropolama. Kroz analizu konteksta se zapravo vidi kako vrednost spondilusa raste sa povećanjem rastojanja od izvora. U područjima gde su ove distance predstavljale teško premostivu barijeru deponovanje spondilusa ima najkonkretniju manifestaciju, u grobu kao prilog ili vlasništvo preminule individue. Zbog čega se spondilusi najčesće javljaju u područjima koja su udaljena od Mediterana? Šta je pokrenulo njihovo učešće u razmeni? Kakvim je konkretnim motivima ona bila izazvana? Ovo su samo neka pitanja koje je moguće postaviti. Odgovori na njih, pak, zahtevaju drugačiju vrstu analize koja će podjednako uzeti u obzir i kulturne i socijalne faktore i etnografske studije, ali najpre mora biti urađena kompletna prezentacija nalaza iz muzejskih zbirki kao i sa novih iskopavanja. U starčevačkoj kulturi nalazi od spondilusa nisu česti. Njihovo prisustvo je zabeleženo na samo nekoliko lokaliteta, uglavnom u podunavskoj oblasti, ponekad u zanimljivom kontekstu (grob, ostava), ali uglavnom bez podataka o hronologiji nalaza ili nalazišta. Stoga se postavlja pitanje načina distribucije i vremenske pripadnosti ovih nalaza. Da li su spondilusi u starčevačku kulturu dospeli kroz kontakte sa istovremenim naseljima vinčanske kulture ili, pak, ova vrsta razmene ima dublje korene i seže do samih početaka neolita na ovom prostoru. Osnovni kapaciteti za takvu vrstu razmene u starčevačkoj kulturi jesu postojali, ali za njeno ostvarenje su bili neophodni i motivi iznad praktičnih i ekonomskih. U kasnom neolitu centralnog Balkana, u vinčanskoj kulturi, spondilusi se sreću na više lokaliteta i u znatno većem broju. Teritorijalna rasprostranjenost se međutim, bitnije ne menja jer se i dalje javljaju na lokalitetima uz obalu Dunava i severno od nje. U ovo vreme mreža razmene nije ograničena samo na Balkan već se širi i dublje u unutrašnjost kontinenta, kroz čitav Karpatski basen. Zbog toga su pripadnici vinčanske kulture, sem obezbeđivanja spondilusa za vlastite potrebe, verovatno delovali i kao posrednici u ovoj razmeni, obezbeđujući vrednu sirovinu i za severnjačke populacije i uzimajući od njih nešto na bazi reciprociteta. Za distribuciju spondilusa su bili potrebni stabilni mehanizmi razmene, koji su mogli biti ostvareni samo u naseljima sa jakim ekonomskim potencijalom i izgrađenim kontaktima. Centri vinčanske kulture u Podunavlju su tokom dugog perioda svog postojanja ove osnovne preduslove ispunjavali između ostalog i zato što je njihov položaj sam po sebi, garantovao takve kontakte. Sem toga, više je nego upečatljivo da se razmena spondilusa prema severu dešava sve do trenutka kada veliki centri vinčanske kulture prestaju da postoje. Prevazilaženje dilema koje su u ovom radu iznete zahteva detaljnu analizu i publikovanje što većeg broja nalaza u regionalnim okvirima. Pregled nalaza od spondilusa sa eponimnog lokaliteta vinčanske kulture ima za cilj da deo ovih propusta nadoknadi. M. Vasić je u izveštaju o iskopavanjima ovog nalazišta u 1908. godini publikovao devet fragmenata narukvica od školjki dok slični predmeti iz kasnijih istraživanja nisu objavljeni. Nova istraživanja pokazuju da su na ovom nalazištu predmeti od spondilusa zastupljeni u velikom broju. Tokom kampanja 1998–2001 ukupno je pronađeno 14 fragmenata narukvica od spondilusa i svi su, sem jednog, vezani za prostor kuće. Ovime se ne misli isključivo na unutrašnji prostor građevine, jer su neki fragmenti pronađeni u fundamentu kuće i ispunama stubova. Za izradu ovih narukvica nisu korišćene fosilne školjke o čemu svedoči njihova boja – mlečno bela na nekim primercima, medno-žuta na drugim dok se na nekim primercima očuvala u tragovima i karakteristična ružičasta boja spoljašnjeg sloja ljušture, koja se na fosilima ne očuva. Ovim zapažanjima su potvrđeni rezultati analiza izotopa stroncijuma, urađeni na uzorcima iz ranijih kampanja istraživanja, prema kojima je izvesno njihovo mediteransko poreklo. U izradi narukvica iskorišćena je zakrivljenost kapka traka narukvice isecana je ispod brave i po maksimalnom prečniku koji dopuštaju ivice kapka. U gornjoj polovini kapka traka narukvice je upravna na prečnik, a u središnjem delu se spiralno savija i prelazi u horizontalni položaj – paralelno prečniku kapka. Spiralno povijanje imalo je za posledicu atraktivan, poseban i prepoznatljiv oblik narukvice. Druga osobina, zbog koje je spondilus primarno privlačio pažnju, je njegova boja – ružičasta boja spoljašnjeg sloja ljušture, koja je na nekim fragmentima očuvana u većoj meri, a na drugima samo u tragovima ili nedostaje. Na izrađenim narukvicama prepoznaju se mestimično i naraštajne pruge koje se vide na uzdužnom i poprečnom preseku kapka, kao i jamice bravnog aparata. Osim manjih razlika u debljini i širini, svi fragmenti su pripadali narukvicama sličnog oblika i "izrezanih" iz ljušture na sličan način. Prezentovanje spondilusa, pronađenih tokom poslednjih kampanja istraživanja (1998. 1999. i 2001) ima za cilj da popuni praznine u poznavanju egzotičnih materijala sa ovog nalazišta, ali i da ukaže na neke specifičnosti i dalje pravce istraživanja ove vrste nalaza na lokalitetima vinčanske kulture.Distribution of spondylus findings on prehistoric sites is remarkable and encompasses the whole European continent except West Mediterranean and North Europe. Approximately two hundred sites with spondylus findings are known in Europe ranging from the Early Neolithic to the Late Eneolithic. A long lasting interest for these findings results out of spondylusexotic origin as well as peculiarity of artifacts themselves that are mostly limited to decorative forms. The inventory of type-site of the Vinča culture – Belo brdo is especially important in this respect, but there are only few data published about spondylus findings from Belo Brdo. New research showed that we should expect them in large quantity. It is the aim of this paper to present spondylus items found during last research campaigns (1998, 1999, 2001) at Vinča – Belo Brdo, to fulfill emptiness in apprehending exotic materials from the site, as well as to point to some particularities and further research directions in regard to this kind of findings on the Vinča culture sites