Uygurların dini, siyasi ve kültür tarihinde derin iz bırakan Seyyid Afak Hoca ve tezkiresi

Türk kültürünün resim, minyatür, müzik, dil, edebiyat gibi alanlarında eşsiz bir birikime ve çeşitliliğe sahip olan Uygurlar, Türk sözlü geleneğinin/kültürünün yazıya aktarımında ve çeviri metinlerin oluşmasında da ayrı bir yere sahiptir. Bu zengin kültürel miraslardan Doğu Türkistan’ın Turfan, Kumul, Aksu gibi şehirlerinde yazılan/çevrilen Eski Türkçe dönemi “dil yadigârları”nın büyük bir kısmı 19. yüzyılda Batı’ya taşınmıştır. Aynı şekilde 15. yüzyıldan 20. yüzyılın başlarına kadar Kaşgar, Yarkent, Hoten, İli gibi Doğu Türkistan coğrafyasında Çağatay Türkçesiyle yazılmış sayısız eser de Japonya, Rusya, Almanya, İngiltere, İsveç gibi ülkelere taşınmıştır. Doğu Türkistan’da devlet kurumlarında veya şahısların özel kütüphanelerinde yer alan Çağatayca yazmaların büyük bir kısmı ise Çin Kültür Devrimi (1966- 1976) esnasında yok edilmiş, bu eserlerin son parçaları da Çin’in 2017 yılında zirveye ulaşan siyasi baskı ve asimilasyon girişimiyle ortadan kaldırılmıştır. 15. yüzyılda Ali Şîr Nevâî ile başlayan Çağatay Türkçesiyle klasik eserler kaleme alma geleneği, Doğu Türkistan’da çok sayıda şairin yetişmesiyle 20. yüzyılın başlarına kadar devam etmiştir. Bu geniş zaman dilimi içinde Çağatay Türkçesiyle yazılmış divan, mesnevi, kaside gibi klasik eserlerin yanı sıra sözlü gelenekte teşekkül eden ve sosyo-kültürel yaşamın bir parçası olan rüya tabiri, falcılık, muskacılık, el sanatları geleneği, halk hikâyesi, destan, tezkire, menakıbname, fıkra gibi halk kültürüne ilişkin konuların da Çağatayca yazıya geçirildiği ve geleneksel bilginin sonraki kuşaklara aktarıldığı görülmektedir. Son yıllarda dünya kütüphanelerindeki eserlerin dijital ortamlara aktarılmaya başlamasıyla birlikte S. Petersburg, Berlin, Londra, Lund gibi Çağatay Türkçesi eserlerin bulunduğu kütüphanelere erişim ve bu eserlerden yararlanma, önceki dönemlere göre kolaylaşmıştır. Bu bağlamda Doğu Türkistan’da Çağatayca yazılmış eserlerin günümüzde en çok bulunduğu ve dijital ortamda bu eserlere erişim imkânı sunan kütüphanelerden biri İsveç’te bulunan Lund Üniversitesi Kütüphanesi’dir. Gustaf Raquette, Gunnar Jarring, Gunnar Hermansson gibi İsveçli misyoner ve araştırıcılar, 20. yüzyılın başlarında Doğu Türkistan’dan aldıkları veya kopya ettikleri eserleri İsveç’e taşımışlardır. Çalışmada ele alıp incelediğimiz Âfâk Hoca’yı konu alan tezkireler de İsveç Lund Üniversitesi Kütüphanesi Jarring Koleksiyonunda yer almaktadır. Bunlardan çalışmada A Nüshası olarak adlandırdığımız yazma Prov. 22 numara, B Nüshası Prov. 369 numara, C Nüshası ise Prov. 48 numara ile kayıtlıdır. Uygurların siyasî ve dinî tarihininde olduğu kadar kültürel hayatında da derin izler bırakan ve 17. yüzyıla damgasını vuran tarihî şahıslardan biri Âfâk (Appak) Hoca’dır. Âfâk Hoca Doğu Türkistan’ın Turfan, Karaşeher, Kuça, Aksu, Kaşgar, Yarkent, Hoten, İli gibi şehirlerinin yanı sıra Oş, Buhara, Semerkant, Endican, Fergana, Namangan, Kokand, Gansu, Tibet, Taşkurgan, Karakurum, Ladah, Lhasa ve Çin’in değişik bölgelerinde Nakşibendiyye tarikatının bir şeyhi olarak İslam dininin yayılmasında çok büyük etkiye sahip olmuştur. Ancak Âfâk Hoca’nın siyasi tutumu ve ilişkileri, onun ölümünden sonraki dönemde de Doğu Türkistan’ın ve Uygurların kaderini olumsuz yönde etkilemiştir. Âfâk Hoca’nın kimliği, dinî ve siyasi faaliyetleri, Uygur kültürüne etkisi, onun hakkındaki sözlü anlatmalar ve tezkireler üzerine özellikle Batı’da çok sayıda bilimsel çalışma yapılmıştır. Ancak Türkiye’de Âfâk Hoca ve onu konu alan tezkireler üzerine müstakil ve bilimsel bir çalışma yapılmamıştır. Bu durum tespitinden hareketle elinizdeki bu çalışma ile Tezkire-i Âfâk Hoca’yı esas alan, ancak diğer tarihî metinlerden ve son yıllarda Batı’da yapılan çalışmalardan da yararlanarak konuyu bir bütünlük içinde ele alan bir eser ortaya koymaya çalıştık. Çalışma Giriş, 5 Bölüm, Sonuç, Kaynakça ve Ekler kısmından oluşmaktadır. Çalışmanın Giriş kısmında, Türkiye’de, Doğu Türkistan’da, Rusya ve Orta Asya’da ve Batı’da genelde Hocalar dönemi, özelde ise Âfâk Hoca’ya yer veren çalışmalar kısaca tanıtılıp değerlendirilmiştir. Çalışmanın 1. Bölüm’ü “Uygurların Tarihinde Hocalar ve Âfâk Hoca” başlığını taşımaktadır. Bu bölümde “Hoca” kavramının yanı sıra tezkirelerde genellikle onunla birlikte kullanılan diğer kavramlar, Hocaların menşei, Hocaların silsilesi, Hocaların Doğu Türkistan’a gelip yerleşmeleri, “Aktağlık” ve “Karatağlık” adıyla ikiye ayrılma süreçleri hakkında bilgi verilmiştir. Bu bölümde Nakşibendiyye tarikatının Orta Asya’daki en önemli temsilcilerinden Ahmed Kâsânî (Mahdûm-ı Azam)’nin torunlarından biri ve Aktağlık Hocaların temsilcisi olan Âfâk Hoca’nın hayatı, gezdiği coğrafya, dönemin siyasi olaylarıyla ilişkisi gibi konular ve Âfâk Hoca’nın evlatları döneminin siyasî, tarihî, dinî ve kültürel yapısı çeşitli kaynaklardan yaralanılarak ortaya konmaya çalışılmıştır. “Uygurlarda Tezkirecilik Geleneği” başlığını taşıyan 2. Bölüm’de, tezkire türünün ortaya çıkışı, gelişimi, Uygurlar arasında tezkire geleneği ve çeşitleri hakkında bilgi verilmiştir. Ayrıca Uygur sahasında yazılan tezkirelerden tespit edilenler tanıtılıp değerlendirilmiştir. 3. Bölüm “Âfâk Hoca Tezkiresi” başlığını taşımakta olup ilk olarak tezkirenin nüshaları tanıtılmıştır. Ardından bu çalışmaya esas alınan tezkirenin yapı ve olay örgüsü verilmiş ve tezkirede geçen kişi isimleri ve şecereler, yer adları ve coğrafya, kavim ve topluluklar ile rüya, hırka ve halvet, keramet, Hızır, sohbet, ayet ve hadisler, geleneksel inanış ve uygulamalar tahlil edilmiştir. “Uygurlarda Mezar Kültürü ve Âfâk Hoca Mezarı” başlıklı 4. Bölüm’de, Uygur mezar kültürü, Âfâk Hoca mezarının mimari ve tarihi özellikleri, mezarın etrafındaki inanış ve ritüeller ile sözlü anlatmalar değerlendirilmiştir. 5. Bölüm’de çalışmaya konu olan tezkirelerden ikisinin (Prov. 22 ve Prov. 369) transkripsiyonlu metnine yer verilmiştir. Çalışma Sonuç, Kaynaklar ve Ekler kısmı ile tamamlanmıştır. Çalışmanın hazırlanması sürecinde yardımlarını esirgemeyen değerli bilim insanı ve dostum Doç. Dr. İdris Nebi Uysal’a, değerli hocalarım Prof. Dr. Alimcan İnayet ve Prof. Dr. Necati Demir’e, Dr. Ekber Enveri’ye ve metni okurken kelimelerin kültürel bağlamına ilişkin sorularıma her daim cevap veren Uygur dostlarıma teşekkür ederim. Ayrıca yıllardır akademik çalışmalarım nedeniyle yeterince vakit ayıramadığım, ancak bu çalışma sırasında da sabır ve anlayışla bana destek olan eşim Şehlevent ve oğlum Ali Emre’ye de teşekkürler. Eseri sizlerle buluşturan Gazi Kitabevi’nin sahibi Suavi Bey ve çalışma arkadaşlarına da müteşekkirim