مروری بر شاخص‌های تعیین مزاج اولیه در طب سنّتی ایران

In Iranian Traditional Medicine, many instructions regarding a healthy lifestyle and also to diagnose and treat patients are determined based on the individual’s Mizaj (Temperament). Due to the effects of the Mizaj on several aspects of human’s physical and psychological conditions, Iranian Traditional Medicine (ITM) literature identified various indices to determine basic Mizaj. This study is a review on four ITM text books in order to compare their views on how to determine the basic Mizaj. The four main sources include: Al-canon fe-tebb, Zakireh-karazmshahee, Kamelo-sanaate-tebiah, Almansoori fe-tebb. The identification indices of temperament have been extracted from these books and thoroughly studied. Based on the results, the four sources have common remarks on indices and altogether Al-canon fe-teb has explained them in a more organized and broad way. Lack of controversy, paying special attention to the wide range of the indices particularly in normal Mizaj state and focusing on the sum of these factors to determine the final Mizaj were the important common findings between the studied resources .There are also several aspects that were not mentioned in the reviewed chapters including a lack of specification on the method of examining some indices and the age period in which the basic Mizaj should be determined and the ranking of the indices in order to determine the basic Mizaj. We propose further studies to clarify these aspects as well. Moreover; in order to make the identifying factors practical in ITM healthcare system, we suggest planning organized studies to evaluate the credibility of these indicators.در طب سنّتی ایران بسیاری از دستورهای حفظ سلامتی و روش‌های تشخیص و درمان بر اساس مزاج افراد تعیین می‏شود. مزاج هر فرد کیفیتی متشکل از بسیاری از خصوصیات جسمی و روحی او است و منابع طب سنّتی ایران خصوصیات مذکور را در قالب شاخص‌های تعیین مزاج معرفی و به تشریح نحوه استدلال آنها در تعیین مزاج پرداخته‌اند. مطالعه حاضر یک بررسی متون است که با هدف مقایسه دیدگاه‌های منابع مهم طب سنّتی ایران درباره شاخص‌های تعیین مزاج طراحی شده است. در این مطالعه چهار منبع شامل: القانون فی‏الطب، ذخیره خوارزمشاهی، کامل‌الصناعه الطبّیه و المنصوری فی‌الطب، انتخاب و شاخص‌های تعیین مزاج از نظر منابع مذکور استخراج و بررسی شدند. طبق نتایج استخراج‌شده، منابع مذکور در بسیاری از شاخص‌ها و نحوه استدلال آنها به مزاج اولیه اشتراک نظر داشتند و از بین آنها القانون فی‌الطب به‌صورت مدوّن و جامع‌تر به این شاخص‌ها پرداخته است. نبود تناقض بین شاخص‌های مطرح‌شده، توجه ویژه به طیف وسیع شاخص‌ها خصوصاً در حالت اعتدال، توجه به برآیند شاخص‌ها جهت تعیین مزاج، از موارد مشترک بین منابع مورد مطالعه بودند. عدم اشاره مستقیم به نحوه معاینه برخی شاخص‌ها، دوره سنی که مزاج پایه باید در آن تشخیص داده شود و اولویت شاخص‌ها جهت تعیین مزاج پایه از مواردی هستند که در بخش‌های مورد مطالعه منابع مذکور به‌طور شفاف بیان نشده‎اند و انجام مطالعات وسیع‌تر جهت بررسی آنها پیشنهاد می‏شود. هم‏چنین پیشنهاد می‏شود جهت کاربردی کردن مفهوم مزاج در نظام سلامت طب سنّتی ایران، مطالعات سازمان‌یافته اپیدمیولوژیک بابت اعتبارسنجی شاخص‌های تعیین مزاج طراحی و اجرا شود