Áhrif tálmunar á ákvarðanir í forsjár-, lögheimilis- og umgengnismálum

Í barnalögum er kveðið á um skyldu þess foreldris sem barn býr hjá að stuðla að því að barnið njóti umgengni við hitt foreldri sitt ef umgengni er ekki andstæð högum og þörfum barnsins að mati dómara eða lögmælts stjórnvalds. Samkvæmt þessu er ekki gert ráð fyrir að foreldri geti einhliða takmarkað eða stöðvað umgengni barnsins við hitt foreldri sitt. Í lögunum er jafnframt kveðið á um að það að hafa forsjá barns feli m.a. í sér þá skyldu að vernda barnið sitt gegn hvers kyns ofbeldi og annarri vanvirðandi háttsemi. Skyldurnar sem þarna geta vegast á eru vissulega báðar mikilvægar. Ef annað foreldri dregur úr eða tekur fyrir umgengni sem ákveðin hefur verið, ýmist af foreldrum, dómara eða stjórnvaldi, þá lítur hitt foreldrið oft svo á að um svokallaða tálmun sé að ræða og reynir að grípa til lögbundinna úrræða til að bregðast við. Í þessum tilvikum þarf að fara fram mat á því hvort réttlætanlegt hafi verið að tálma umgengni, en erfitt getur verið fyrir foreldri að sýna fram réttmæti tálmunar. Vissulega er óréttlátt fyrir foreldri að hafa ekki unnið til þess að umgengni barnsins við það sé tálmuð, en hafa verður í huga að upplifun foreldra er ekki endilega sú sama. Börn eru viðkvæmur hópur sem þurfa sérstaka réttarvernd og eru þeim tryggð ýmis réttindi með löggjöf sem hafa ber til hliðsjónar þegar ákvarðanir um þau eru teknar. Þá verða sjónarmið um hag barnsins og það sem því er fyrir bestu að ráða för, enda er það rauði þráðurinn í barnalöggjöfinni allri. Í ákveðnum tilvikum getur verið barni fyrir bestu að beita ekki tilteknum viðbrögðum jafnvel þótt tálmun hafi átt sér stað. Við þessar aðstæður eru líkur á verulegum samskiptaörðugleikum og þetta tengist oft flóknum og langvarandi átökum. Umræða hefur aukist um hvernig bregðast eigi við umgengnistálmunum og vegna vaxandi krafna um frekari viðbrögð hefur m.a. ítrekað verið lagt fram frumvarp á Alþingi þess efnis að beita eigi refsingu við tálmun eða takmörkun á umgengni. Frumvarpið er afar umdeilt. Meginviðfangsefni þessarar ritgerðar er að leita svara við því af hvaða tilefni foreldri er sagt tálma umgengni sem og hvort og hvernig það hefur áhrif á ákvarðanir í forsjár-, lögheimilis- og umgengnismálum. Í því skyni gerði höfundur ritgerðarinnar rannsókn á úrskurðum æðsta úrskurðaraðila stjórnsýslunnar í málaflokknum sem og dómum æðsta dómstigs, þ.e. endanlegum niðurstöðum. Skoðaðir voru úrskurðir dómsmálaráðuneytisins frá 1. janúar 2018 til 1. maí 2021 og dómar frá 1. janúar 2010 til 31. desember 2020, auk dóms frá 16. júní 2021 sem hafði verið veitt áfrýjunarleyfi Hæstaréttar. Heildarfjöldi úrskurðanna var 42 og heildarfjöldi dómanna var 44. Ekki eru þeir allir reifaðir í ritgerðinni heldur aðeins þeir sem varða tálmun og nánar er gerð grein fyrir í kafla 5. Sérstakt athugunarefni var að greina annars vegar hvort umgengni var aukin, minnkuð, ákveðin með eftirliti eða aðlögun og hins vegar hvort forsjá og/eða lögheimili var breytt, sem og hvaða sjónarmið réðu því að gerðar voru breytingar eða ekki. Í öðrum kafla verður gerð grein fyrir rétti barns og foreldra til umgengni. Verður farið yfir þróun barnalaga um aukna ábyrgð beggja foreldra frá lögfestingu fyrstu heildstæðu barnalaganna með lögum nr. 9/1981 og vikið að tilteknum réttindum barns í tengslum við umgengnisrétt þess. Í þriðja kafla verður farið yfir sáttameðferð og ákvarðanir um forsjá, lögheimili og umgengni. Gerð verður grein fyrir því hvað felst í inntaki forsjár, lögheimilis og umgengni og hver tekur ákvörðun um það sem því tengist ef um ágreing er að ræða og hvaða reglur gilda þar um. Í fjórða kafla verður farið yfir hvað felst í hugtökunum tálmun og foreldraútilokun. Gerð verður grein fyrir beinum og óbeinum úrræðum vegna tálmunar sem og tillögum að frekari úrræðum vegna hennar. Í fimmta kafla verður fjallað um lögbundin sjónarmið sem líta ber til áður en tekin er ákvörðun í forsjár-, lögheimilis- og umgengnismálum og eiga þar með að hafa áhrif á niðurstöðu í málunum. Þá verður framkvæmd rannsóknarinnar útskýrð nánar og forsjár-, lögheimilis- og umgengnismál, þar sem reynir á tálmun, reifuð. Í sjötta kafla verða helstu niðurstöður rannsóknarinnar dregnar saman í umræðum og samantekt