West-Friese Archeologische Rapporten 138

Van 7 tot en met 11 augustus 2017 (5 dagen) is door Archeologie West-Friesland, in opdracht van RENOLIT Nederland B.V. een opgraving uitgevoerd op het industrieterrein Ketenwaal in Enkhuizen. De aanleiding voor het onderzoek vormde de voorgenomen uitbreiding van het centrale bedrijfsgebouw met circa 1.500 m2. Dit gedeelte ligt aan de voorzijde van het gebouw en was voorafgaand aan de opgraving een verhard terrein voor laden en lossen van goederen. Hoewel de Ketenboom niet volledig kon worden blootgelegd – ongeveer de helft van de constructie viel buiten de opgravingscontour – en hoewel de fundering niet volledig kon worden bestudeerd kan de plattegrond en ondergrondse constructie van deze waterpoort goed worden gereconstrueerd. De waterpoort blijkt te zijn gebouwd op de gebruikelijke wijze van een sluis. De Ketenboom was dus niet alleen een doorvaart en een onderdeel van de stadsverdediging, maar vormde tevens een waterstaatkundige constructie. Het houten schot kon uiteraard worden neergelaten om de poort af te sluiten in geval de stad werd belegerd. Onder normale omstandigheden werden eenvoudig de houten deuren bij de ingang van de waterpoort gesloten. De hoofdfunctie van het houten schot was echter om de stad te kunnen beschermen tegen water van buitenaf. Dit zal zelden nodig zijn geweest want de dreiging van water kwam vooral vanaf zee. Dat in een enkel geval ook het water vanaf de landzijde de stad kon bedreigen, blijkt uit de stormramp van 1675. De dijk bij Scharwoude brak door, waarna ook diverse binnendijken het begaven en een groot deel van West-Friesland onder water kwam te staan. Als voorzorgsmaatregel werden de schotdeuren van de waterpoorten van Enkhuizen neergelaten. Uit het dendrochronologisch onderzoek valt af te leiden dat de waterpoort in of kort na 1591 is gebouwd. Uit de historische gegevens blijkt dat in januari 1592 in de zuidwesthoek van de stad al een nieuwe wal lag en dat men bij de toegangsweg een hamei (eenvoudige houten poort of slagboom) plaatste. De waterpoort is waarschijnlijk het oudste bouwwerk van de nieuwe omwalling. Of de waterpoort direct met poortgebouw is uitgevoerd of alleen als open sluis valt niet te zeggen. In dat laatste geval kon de sluis worden gesloten door middel van schotbalken (een damsluis). De doorvaart van de waterpoort was in oorspronkelijke opzet ongeveer 14,8 meter lang en 4,50 meter breed. Bij een grote verbouw rond 1790 is de doorvaartbreedte verkleind naar 4,20 meter. De Ketenboom was iets groter dan de andere waterpoorten. Aan de kant van de stadsgracht waren twee vleugelmuren of keermuren aanwezig, die schuin wegliepen. De noordelijke vleugelmuur is volledig opgegraven en deze was ongeveer 5,5 meter lang. Zowel de muren van de doorvaart als de vleugelmuren waren opgetrokken uit gele bakstenen. Waarschijnlijk was het wachthuis met daarin het houten schot gemaakt van rode bakstenen. Ook bij de bestaande waterpoorten kunnen we dit verschillende baksteengebruik zien. Tevens waren natuursteenblokken toegepast, in ieder geval langs de sponning voor het houten schot. De waterpoort kende een zware houten constructie bestaande uit liggers, palen, kespen (onderste balken), houten vloer en zwalpen (bovenste balken) met een sleuf voor de schotdeur. Aan de waterzijde was een houten kwelscherm aanwezig. Bij de bouw is eikenhout gebruikt, zoals gebruikelijk was eind 16de eeuw. Een uitzondering vormt de ligger onder de vleugelmuur, die van naaldhout is. Uitgerekend kan worden dat de onderste balklaag in totaal uit achttien kespen bestond. Tussen de balken van de sleuf voor de schotdeur en de houten vloer van de sluis was breeuwsel (waterveenmos) aanwezig, wat aantoont dat de schotdeur in gesloten toestand goed waterdicht moest zijn. Voor een functie als verdediging was dit niet nodig en dit bewijst dat de waterpoort ook een waterkerende functie had. Rond 1790 is de waterpoort grootschalig verbouwd. Waarschijnlijk was het metselwerk van de doorgang in slechte staat. Men besloot een volledig nieuwe bakstenen schil te maken, waardoor de doorvaartbreedte iets kleiner werd. Bij deze verbouw werden rode bakstenen toegepast. De nieuwe muur bouwde men aan beide kanten op een ligger met daaronder palen. De vloer moest daardoor deels worden weggebroken en de balkkoppen van de zwalpen afgezaagd. Deze werden met nieuwe stukken hout aangeheeld. Bij deze verbouw is grenenhout gebruikt. De palen zijn secundair gebruikt hout, want deze waren deels van grenen- en deels van eikenhout en sommige palen vertoonden sporen van vraat door de paalworm