Theological views of Mullah Hayali (In the context of Sharh al-Qasidah al-Nûniyya)

Sahabe dönemi İslam anlayışının, kelâm ilminin mütekaddimin ve müteahhirin dönemleri üzerinden geçerek günümüze taşınması esnasında uğranılması gereken zorunlu duraklardan birisi de Osmanlı dönemindeki kelâm çalışmalarıdır. Klasik dönem kelâm eserleri ve müellifleri üzerine yoğun bir mesai harcanırken genelde müteaahhirin dönem, özelde Osmanlı kelâmı üzerine yapılan çalışmalar beklenen seviyede değildir. Ancak son zamanlarda fikrî sürekliliği temin etmenin dayattığı bir zorunluluk olarak Osmanlı ilim geleneği üzerine yapılan çalışmalarda bir artış görülmektedir. Tezimizin amacı bu çalışmalara bir nebze de olsa katkı sağlamaktır. Osmanlı kelâm anlayışının tesisi sürecindeki önemli aktörlerden birisi olan Hızır Bey, her ne kadar döneminin bir gereği olarak Eş’arî kelâm eserlerini okuyup okutsa da en önemli ve en meşhur eseri olan Kasîde-i Nûniyye’yi Mâtürîdî kelâm anlayışını öne çıkararak yazmıştır. İlk dönem Osmanlı kelâm anlayışını Eş’arî ya da Mâtürîdî bir çerçeveye oturtma çabası sağlıklı bir sonuç vermeyebilir. Zira bu dönemde medreselerde Eş’arî kelâm eserleri okutulsa bile telif edilen eserlerde Mâtürîdî kelâmı özünü devam ettirmiştir. Daha ötesi Ehl-i sünnet kelâmı vurgusu yapılarak uzlaştırmacı bir tavır sergilenmiş, Eş’arî ve Mâtürîdî mezhepleri arasındaki ihtilaflar ya giderilmeye çalışılmış ya da üzerinde durulmayacak konular olarak görülmüştür. Molla Hayâlî’nin şerhi tam da bu dönemi yansıtan eserlerden biri olarak kendisini göstermektedir. Eş’arî kelâm kitapları takip edilerek te’lif edilen eser, Mâtürîdî anlayışı yansıttığı gibi yer yer kişisel görüşleri de ihtiva etmektedir.abstractOne of the necessary stations to be visited concerning the tranmission of Islamic understanding during the period of Companions of the Prophet (p.b.u.h.) through the previous (mutaqaddimîn) and posterior (mutaahhirîn) periods of Islamic theology up to present day is the theological studies during the Ottoman Reign. Although an intense effort is exerted on the works and authors of classical theology, the studies on posterior period in general and Ottoman theology in particular are contrary to the expectations. However, there seems to be an increase in the studies on Ottoman scholarly tradition as a necessity posed by providing an intellectual continuity recently. In this thesis we aim to contribute to this works. Although Hizir Beg, who is one of the most important actors within the process of constituting Ottoman understanding of theology, read and thought Asharite theological works as a necessity of his own period, he wrote his most important and famous work entitled Qasida al-Nûniyya by expressing the Maturidî principles. The effort of forcing the Ottoman understanding of theology within the Asharî or Maturidî frame would be inefficient. Although Asharite theological works were thought at the madrasas during that period, Maturidî theology perpetuated its impact in the works written at that time. Moreover, a mediatory manner is presented by maintaining an orthodox (Ahl al-Sunnah) expression, the disputes between the Asharî and Maturidî schools of thought were either removed or seen as unimportant issues. Thus, the interpretation of Mullah Hayâlî seems an important work reflecting the very characteristics of that period. This work, which was written by the Asharite method of theology, reflects the understanding of Maturidiyya and it includes personal opinions as well